Kalwaria w Panewnikach

thumb

thumb

Kalwaria panewnicka- jest to zespół parkowo architektoniczny, a także miejsce wydarzeń o charakterze pielgrzymkowo- duszpasterskim znajdujący się w południowej dzielnicy Katowic. Jej terytorium obejmuje 13 hektarów. Decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach z dnia 19 II 1973 roku kościół i klasztor OO. Franciszkanów, został wpisany do rejestru zabytków. Cały zespół wraz z otaczającym go parkiem, jak podano w argumentacji, posiada poważne znaczenie dla historii i charakterystyki regionu.

W powstaniu kalwarii miał udział wybitny śląski misjonarz w Ziemi Świętej franciszkanin o. Władysław Edward Schneider (1833- 1919) Pierwsze obiekty na przyszłej kalwarii pojawiły się już w latach 1904-1905. Przykładem takiego obiektu jest grota lourdzka, zbudowana na wzór oryginalnej. Była to pierwsza inicjatywa budowlana franciszkanów na terenie Panewnik. Jej poświęcenia dokonano 27.VIII 1905 r. , a więc na całe trzy lata przed konsekracją świątyni franciszkańskiej w Panewnikach. Grota ta była od samego początku swego istnienia miejscem licznych pielgrzymek. Jeszcze przed wybudowaniem kościoła odbywały się przy niej wielkie zgromadzenia religijne. Grota została wykonana z brunatnego tufu trachitowego z Andernach nad Renem. Architektem był Jan Karol Baum z Duisburga. W grocie został umieszczony ołtarz z białego szwedzkiego marmuru. Jego darczyńcą został hrabia Ulryk Schaffgotsch z Kopienic. Statua Matki Bożej jest zaś darem Joanny Schaffgotsch. Inicjator i wykonawcą projektu budowy groty nad Kłodnicą był o. Andrzej Bolczyk., wykonawca podobnego projektu w Prudniku.

Wzrost popularności Panewnik jako miejsca pielgrzymkowego spowodował, że pomimo trudności finansowych liczono się z koniecznością poważnych realizacji budowlanych na terenie kalwarii. W archiwum panewnickim zachowały się plany i rysunki niektórych kaplic projektowanie w 1916 r. przez zabrzańskiego architekta Maxa Śliwkę. Jednak zostały one w sferze planów.

Kluczową rozbudowę rozpoczęto jednak dopiero w 1937 roku i trwała kilkanaście lat ze względu na przerwę związaną z II wojną światową. Budowę kalwarii w obecnym kształcie rozpoczął pierwszy proboszcz parafii panewnickiej o. Emanuel Karol Bik-Zdzieszowski. Projekt kalwarii został wykonany zgodnie z oczekiwaniami wiernych. Kalwarię planowano budować po obu stronach rzeki Kłodnicy płynącej za klasztorem. Zachowany został podstawowy podział dla kalwarii na drogę pojmania i drogę krzyżową. Ograniczony areał działki nie pozwalał jednak na stosowanie odległości jerozolimskich. Franciszkanie zakładali wykonanie następujących pawilonów i kaplic- Góra Oliwna, gmachy Annasza i Kajfasza z kryptą dla Pana Jezusa przy słupie, gmach Piłata, w pobliżu gradusy- święte schody, pałac Herodota, stacje drogi krzyżowej. Stacja nr 11 miała być większą kaplicą na 200 osób.

Konkurs na najlepszy plan kalwarii wygrał projekt studentów Politechniki Lwowskiej- Jana Kruga i Tadeusz Brzozy. Ich projekt przedstawiał małe formy architektoniczne. Kierunek myśli architektonicznej ściśle nawiązywał do surowego konstruktywizmu, porzucając wszelką dekoratywność. Projekty realizacyjne konsultowano z prof. Bagińskim z Politechniki Lwowskiej. Do współpracy zaproszono znanych rzeźbiarzy takich jak Xawery Dunikowski, Antoni Mehl, Marian Wnuk. Ten ostatni jest autorem dwóch grup rzeźbiarskich- w sztucznym kamieniu przedstawił scenę Szymona Cyrenyjczyka pomagającego Chrystusowi nieść krzyż (V stacja) i w piaskowcu Ecce Homo (I stacja). Nawiązano także współpracę z malarzem olejnym , profesorem Antonim Michalakiem. Wykonał on do trzech stacji obrazy olejne.

W chwili wybuchu II wojny światowej kalwaria panewnicka była bliska ukończenia. W stosunkowo krótkim czasie zrealizowano i wyposażono kaplice Kajfasza, Piłata, świętej Weroniki, Szymona i II Upadku. W stanie nie ukończonym lata wojny przetrwały kaplice od II do IV, VIII i IX, XIV oraz kościół Ukrzyżowania mieszczący stacje XI, XII i XIII. Niektóre kaplice potrzebowały remontu- np. kościół Ukrzyżowania nie miał drzwi, był bez okien, bez posadzki, nieotynkowany. W sierpniu 1947 roku przystąpiono do pierwszych po wojnie robót przy kaplicach kalwaryjskich. W kaplicy Ukrzyżowania dokończono tynkowanie ścian, położono posadzkę, wprawiono drzwi, oszklono wytłuczone okna. W następnym roku kaplicę wymalowano. Również w 1947 roku kontynuowano pracę przy budowie kaplicy I Upadku. Jako malarza zatrudniono Edwarda Czucha, który wykonał polichromie do kościoła kalwaryjskiego. Prace rzeźbiarskie zlecono Bogusławowi Langmanowi, Koniuszemu, Białkowi i Józefowiczowi.

Kalwaria panewnicka jest jedynym założeniem w Polsce, które ideowo wywodząc się z tradycji barokowego dramatu religijnego zostało przybrane w modernistyczny kostium okresu międzywojnie. Architektura kalwarii jest bliska wielu realizacjom typowym dla architektury Katowic ostatniego dziesięciolecia międzywojennego. Kalwaria w założeniach miała być zapleczem duchowym i miejscem duchowego pielgrzymowania do źródła tajemnicy Odkupienia Wielkich Katowic, które w jej formie odnajdą część własnej tożsamości historycznej.

Bibliografia

1. H. Pyka, Założenia ideowe i architektoniczne kalwarii panewnickiej, [w:] Katowice. W 137. Rocznicę uzyskania praw miejskich, pod red. A. Barciaka, Katowice 2003.