Kalwaria w Panewnikach

Z e-ncyklopedia
Panewniki Kalwaria2.jpg
Panewniki Kalwaria1.jpg

Kalwaria panewnicka - jest to zespół parkowo architektoniczny, a także miejsce wydarzeń o charakterze pielgrzymkowo - duszpasterskim znajdujący się w południowej dzielnicy Katowic. Jej terytorium obejmuje 13 hektarów. Decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach z dnia 19 II 1973 roku kościół i klasztor OO. Franciszkanów, został wpisany do rejestru zabytków. Cały zespół wraz z otaczającym go parkiem, jak podano w argumentacji, posiada poważne znaczenie dla historii i charakterystyki regionu.

W powstaniu kalwarii miał udział wybitny śląski misjonarz w Ziemi Świętej franciszkanin o. Władysław Schneider (1833-1919) Pierwsze obiekty na przyszłej kalwarii pojawiły się już w latach 1904-1905. Przykładem takiego obiektu jest grota lourdzka, zbudowana na wzór oryginalnej. Była to pierwsza inicjatywa budowlana franciszkanów na terenie Panewnik. Jej poświęcenia dokonano 27 sierpnia 1905, a więc na całe trzy lata przed konsekracją kościoła franciszkańskiego w Panewnikach. Grota ta była od samego początku swego istnienia miejscem licznych pielgrzymek. Jeszcze przed wybudowaniem kościoła odbywały się przy niej wielkie zgromadzenia religijne. Grota została wykonana z brunatnego tufu trachitowego z Andernach nad Renem. Architektem był Jan Karol Baum z Duisburga. W grocie został umieszczony ołtarz z białego szwedzkiego marmuru. Jego darczyńcą został hrabia Ulryk Schaffgotsch z Kopienic. Statua Matki Bożej jest zaś darem Joanny Schaffgotsch. Inicjator i wykonawcą projektu budowy groty nad Kłodnicą był o. Andrzej Bolczyk, wykonawca podobnego projektu w Prudniku.

Wzrost popularności Panewnik jako miejsca pielgrzymkowego spowodował, że pomimo trudności finansowych liczono się z koniecznością poważnych realizacji budowlanych na terenie kalwarii. W archiwum panewnickim zachowały się plany i rysunki niektórych kaplic projektowanie w 1916 roku przez zabrzańskiego architekta Maxa Śliwkę. Jednak zostały one w sferze planów.

Kluczową rozbudowę rozpoczęto jednak dopiero w 1937 roku i trwała kilkanaście lat ze względu na przerwę związaną z II wojną światową. Budowę kalwarii w obecnym kształcie rozpoczął pierwszy proboszcz parafii panewnickiej o. Karol Emanuel Bik-Zdzieszowski. Projekt kalwarii został wykonany zgodnie z oczekiwaniami wiernych. Kalwarię planowano budować po obu stronach rzeki Kłodnicy płynącej za klasztorem. Zachowany został podstawowy podział dla kalwarii na drogę pojmania i drogę krzyżową. Ograniczony areał działki nie pozwalał jednak na stosowanie odległości jerozolimskich. Franciszkanie zakładali wykonanie następujących pawilonów i kaplic - Góra Oliwna, gmachy Annasza i Kajfasza z kryptą dla Pana Jezusa przy słupie, gmach Piłata, w pobliżu gradusy - święte schody, pałac Heroda, stacje drogi krzyżowej. Stacja nr 11 miała być większą kaplicą na 200 osób.

Konkurs na najlepszy plan kalwarii wygrał projekt studentów Politechniki Lwowskiej - Jana Kruga i Tadeusz Brzozy. Ich projekt przedstawiał małe formy architektoniczne. Kierunek myśli architektonicznej ściśle nawiązywał do surowego konstruktywizmu, porzucając wszelką dekoratywność. Projekty realizacyjne konsultowano z prof. Bagińskim z Politechniki Lwowskiej. Do współpracy zaproszono znanych rzeźbiarzy takich jak Xawery Dunikowski, Antoni Mehl, Marian Wnuk. Ten ostatni jest autorem dwóch grup rzeźbiarskich - w sztucznym kamieniu przedstawił scenę Szymona Cyrenyjczyka pomagającego Chrystusowi nieść krzyż (V stacja) i w piaskowcu Ecce Homo (I stacja). Nawiązano także współpracę z malarzem olejnym, profesorem Antonim Michalakiem. Wykonał on do trzech stacji obrazy olejne.

W chwili wybuchu II wojny światowej kalwaria panewnicka była bliska ukończenia. W stosunkowo krótkim czasie zrealizowano i wyposażono kaplice Kajfasza, Piłata, świętej Weroniki, Szymona i II Upadku. W stanie nie ukończonym lata wojny przetrwały kaplice od II do IV, VIII i IX, XIV oraz kościół Ukrzyżowania mieszczący stacje XI, XII i XIII. Niektóre kaplice potrzebowały remontu - np. kościół Ukrzyżowania nie miał drzwi, był bez okien, bez posadzki, nieotynkowany. W sierpniu 1947 roku przystąpiono do pierwszych po wojnie robót przy kaplicach kalwaryjskich. W kaplicy Ukrzyżowania dokończono tynkowanie ścian, położono posadzkę, wprawiono drzwi, oszklono wytłuczone okna. W następnym roku kaplicę wymalowano. Również w 1947 roku kontynuowano pracę przy budowie kaplicy I Upadku. Jako malarza zatrudniono Edwarda Czucha, który wykonał polichromie do kościoła kalwaryjskiego. Prace rzeźbiarskie zlecono Bogusławowi Langmanowi, Koniuszemu, Białkowi i Józefowiczowi.

Kalwaria panewnicka jest jedynym założeniem w Polsce, które ideowo wywodząc się z tradycji barokowego dramatu religijnego zostało przybrane w modernistyczny kostium okresu międzywojnie. Architektura kalwarii jest bliska wielu realizacjom typowym dla architektury Katowic ostatniego dziesięciolecia międzywojennego. Kalwaria w założeniach miała być zapleczem duchowym i miejscem duchowego pielgrzymowania do źródła tajemnicy Odkupienia Wielkich Katowic, które w jej formie odnajdą część własnej tożsamości historycznej.

22 lutego 2019 dokonano profanacji kalwarii. Sprofanowano figury związane z przedstawieniem Męki Pańskiej oraz cztery kaplice różańcowe.

Do kolejnego aktu wandalizmu doszło pod koniec kwietnia 2020 roku, kiedy to na zabytkowym murze okalającym panewnicką kalwarię pojawiły się napisy śląskich pseudokibiców.

Bibliografia

H. Pyka, Założenia ideowe i architektoniczne kalwarii panewnickiej, [w:] Katowice. W 137. Rocznicę uzyskania praw miejskich, pod red. A. Barciaka, Katowice 2003; [1] (dostęp: 27.02.2019); [2] (dostęp: 28.04.2020)