Żydzi na Śląsku

Synagoga Wielka w Katowicach

kirkut w Katowicach

kirkut w Katowicach

W tej mozaice wyznaniowej, jaka wytworzyła się na Śląsku, nie można zapomnieć o Żydach. Pierwsze grupy ludności żydowskiej, jak się przypuszcza, dotarły na Śląsk w okresie wypraw krzyżowych w XI wieku, w okresie prześladowań osiedliły się w okolicach Wrocławia, Legnicy, Bolesławca i Zgorzelca. Pierwsza udokumentowana wzmianka o Żydach we Wrocławiu pochodzi z XII wieku, a pierwszy znany nagrobek na cmentarzu z 1203 roku. Razem z niemieckimi górnikami, w XI wieku Żydzi dotarli również na Górny Śląsk (Racibórz, Koziegłowy, Nysa). W XII wieku mogło istnieć na Górnym Śląsku ok. 42 większych lub mniejszych skupisk Żydów. Różnili się religią, zwyczajami i strojem. Najczęściej pod przymusem separowano ich od reszty społeczeństwa, chociaż byli z nim złączeni wieloma więzami . Ocenia się, że w latach 1350-1360 najwięcej mieszkało ich we Wrocławiu – ok. 130 rodzin, a cała populacja Żydów na Śląsku mogła liczyć w tym okresie kilka tysięcy. Kłopoty zaczęły się z chwilą, gdy Żydzi w XVI wieku stali się gospodarczym zagrożeniem dla miejskich handlarzy. Pod ich wpływem cesarz Rudolf II Habsburg 26 marca 1582 wydał edykt, w którym nakazał Żydom opuszczenie granic Śląska. W konsekwencji teren Śląska opuścili prawie wszyscy Żydzi, w 1600 roku mieszkało ich jeszcze wówczas w gminach w Białej i Głogowie - ok. 120. Powrót Żydów na Śląsk następował stopniowo w XVII wieku. Przełomowym momentem były wojny polsko-szwedzkie, w wyniku których wielu Żydów uciekło przed prześladowaniami z dotąd przyjaznej Polski – na Śląsk. W XVII wieku stworzyli swoje gminy w Mysłowicach, Nysie, Cieszynie, Mikołowie, Bytomiu, Bielsku, Namysłowie, Pszczynie i Opolu.

Pełnię praw obywatelskich dla Żydów mieszkających w Prusach zapowiadał edykt emancypacyjny z 1812 roku. Potwierdziła to konstytucja pruska z grudnia 1848 roku, a następnie ustawa Parlamentu Północnoniemieckiego (Parlament des Norddeutschen Bundes) z 1869 roku, przyjęta w 1871 roku do prawodawstwa zjednoczonych Niemiec. W 1840 roku w Gliwicach powstał Związek Gmin Górnego Śląska, skupiający gminy żydowskie. Pełne równouprawnienie Żydów z innymi obywatelami niemieckimi nastąpiło dopiero w 1871 roku. Uzyskany status prawny umożliwił Żydom swobodę przesiedlania się, dostęp do urzędów państwowych i uruchomił szybko proces asymilacji w społeczeństwie niemieckim, do tego stopnia, że czuli się oni bardziej Niemcami niż Żydami.

W Katowicach w 1884 roku odbyło się pierwsze w historii spotkanie uczonych rabinów, dające początek ruchowi syjonistycznemu, którego celem było stworzenie państwa Izrael. W przeciwieństwie do Żydów za miedzy – w Sosnowcu i Będzinie – Żydzi górnośląscy tworzyli specyficzną społeczność. W drugiej połowie XIX wieku, zwłaszcza Żydzi mieszkający w miastach w pełni zasymilowali się i gdy po przegranej I wojnie światowej Niemcy traciły przemysłową część Górnego Śląska, społeczność żydowska w zdecydowanej większości optowała za dalszą przynależnością Śląska do Niemiec. Po 1922 roku, po opuszczeniu Katowic przez władze niemieckie, wyjechała z miasta duża liczba Żydów, którzy uważali się za obywateli niemieckich.

• Fotografie: od lewej stara i nowa synagoga, po prawej: cmentarz żydowski w Katowicach

Bibliografia

J. Spyra, Żydzi na Śląsku Austriackim (1742-1918), od tolerowanych Żydów do żydowskiej gminy wyznaniowej, Katowice 2005; P. Maser, A. Weiser, Juden in Oberschlesien, t. 1, Historischer Überblick. Jüdische Gemeinden, Berlin, 1992; J. Cohn, Historia gminy synagogalnej w Katowicach na Górnym Śląsku, Katowice 2004.

C.d. Okres przełomu | Powrót do spisu treści