Śląscy kapelani wojskowi na Bliskim Wschodzie podczas II wojny światowej

Polacy we wrześniu 1939 roku, jako pierwsi zostali zmuszeni do walki z nazistowskimi Niemcami. Walczy na większości frontach w tym i na Bliskim Wschodzie, ziemi tak odległej i tak różnej od ich ojczyzny. Wśród zwykłych żołnierzy znaleźli się także i duchowni pełniący funkcje kapelanów wojskowych. Żołnierze wchodzący w skład polskich sił zbrojnych pochodzili z różnych stron Polski i nie tylko. Również Polacy żyjąc już kilka pokoleń poza granicami ojczyzny wstępowali w szeregi nowo powstałych, czy też reorganizowanych jednostek armii Wojska Polskiego. Wśród zwykłych żołnierzy i kapelanów nie brakowało tych pochodzących ze Śląska.

Najbardziej znanym duchownym urodzonym na Śląsku był Józef Gawlina, który przyszedł na świat 18 listopada 1892 w Strzybniku tj. powiat Raciborski. Ukończył on w 1914 roku Gimnazjum w Rybniku (obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. Powstańców Śląskich w Rybniku). Podjął studia na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Wrocławskiego przerwane w kwietniu 1915 roku z powodu powołania do armii pruskiej. Ranny na froncie francuskim w listopadzie 1915 roku i odesłany do służby garnizonowej we Wrocławiu. We wrześniu 1917 roku został wysłany na front bliskowschodni, w bitwie pod Damaszkiem wzięty do niewoli angielskiej (październik 1918 rok – listopad 1919 rok). Po powrocie do Wrocławia w lipcu 1920 roku ukończył studia teologiczne, a 19 czerwca 1921 otrzymał święcenia kapłańskie z rąk kardynała Adolfa Bertrama. Od lipca 1931 roku pełnił funkcje proboszcza parafii w Królewskiej Hucie. Po rezygnacji bpa Stanisława Galla, 14 lutego 1933 został mianowany biskupem polowym Wojsk Polskich. Sakrę biskupią otrzymał z rąk ówczesnego kardynała Augusta Hlonda 19 marca 1933 w Królewskiej Hucie. Bp Gawlina w nocy 6 na 7 września 1939 otrzymał polecenie od naczelnych władz WP opuszczenia Warszawy, skierował się do granicy polsko-rumuńskiej którą przekroczył 18 września. 5 października dotarł do Rzymu. Sekretariat Stanu Stolicy Apostolskiej przedłużył mu jurysdykcje biskupa polowego, co pośrednio oznaczało uznanie ciągłości państwa polskiego i jego armii. 18 października 1939 po przybyciu do Paryża formalnie podjął obowiązki Biskupa Polowego Wojsk Polskich (Polskich Sił Zbrojnych na uchodźstwie). Od stycznia 1940 roku był członkiem Rady Naczelnej Światowego Związku Polaków z Zagranicy. 21 grudnia 1939 dekretem prezydenta Raczkiewicza został mianowany członkiem I Rady Narodowej RP, następnie zastępcą członka Komisji Wojskowej, członkiem Komisji Prawno-Konstytucyjnej i przewodniczącym Komisji Spraw Zagranicznych. Jego jurysdykcji jako biskupa polowego podlegali żołnierze Polskich Sił Zbrojnych we Francji, w Wielkiej Brytanii, Kanadzie, na Bliskim Wschodzie, w Afryce i w ZSRR (od 1942 roku), a od 1944 roku we Włoszech, Belgii, Holandii i w Niemczech. Przeprowadził wizytację obozów uchodźców polskich ewakuowanych z ZSRR do Iranu; 19 kwietnia 1942 przekroczył granicę ZSRR i po krótkim pobycie w Moskwie spotkał się z oddziałami Armii Polskiej w ZSRR gen. dyw. Władysława Andersa - w Uzbekistanie, Tadżykistanie, Kirgizji i Kazachstanie. W połowie października 1942 roku przeniósł się z Iranu do Iraku, a następnie na początku listopada do Jerozolimy. Na mocy dekretu papieża Piusa XII z 3 października 1942 został mianowany biskupem ordynariuszem dla polskich uchodźców cywilnych na Wschodzie. 15 lutego 1943 wyruszył w podróż do USA, gdzie spotkał się z prezydentem Franklinem D. Rooseveltem. Przy pomocy prasy amerykańskiej apelował o pomoc dla dzieci polskich znajdujących się w ZSRR. Brał udział w kampanii włoskiej; w bitwie pod Monte Cassino, bitwie o Loreto i Ankonę. W Ankonie, 31 lipca 1944 z rąk Naczelnego Wodza gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego otrzymał Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari. Swój pobyt w Iranie i Iraku opisał w książce "Wspomnienia". Zmarł 21 września 1964 w Rzymie. Pochowany na cmentarzu Campo Verano w Rzymie. Dnia 8 kwietnia 1965 jego zwłoki przeniesiono na polski cmentarz wojenny na Monte Cassino.

Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich która po upadku Francji przeszła na teren Palestyny pod dowództwo brytyjskie, miała w swych szeregach nie małą liczbę żołnierzy urodzonych na terenach województwa śląskiego. Kilku Górnoślązaków pełniło obowiązki kapelanów. Byli to księża zakonni: Rafał Ignacy Grzondziel, Hermenegild Bogumił Palla, Rudolf Marcin Szawerna i Fabian Gerard Waculik - wszyscy z klasztoru oo. franciszkanów w Katowicach-Panewnikach, oraz ks. Stanisław Cynar, przedwojenny katecheta w Śląskich Technicznych Zakładach Naukowych w Katowicach i kapelan Śląskiej Chorągwi Harcerzy.

Pierwszym szefem duszpasterstwa SBSK został ks. dziekan Jan Brandys 30 kwietnia 1940 roku. Był jednym z pierwszych księży, którzy zgłosili się w Polowej Kurii Biskupiej w Paryżu na wezwanie Ks. biskupa Gawliny. Ks. Brandys był byłym kapelanem 1 Pułku Strzelców Bytomskich i pierwszy dowódca Grupy Dziergowickiej w III powstaniu śląskim. Od października 1933 roku aż do 1 września 1939, był proboszczem chorzowskiej parafii pod wezwaniem św. Barbary. Warto nadmienić, że jego poprzednikiem w tej parafii był właśnie Ks. biskup Józef Gawlina. 29 maja 1940 trafił do na Bliski Wchód do Bejrutu. Dał się poznać jako dobry kapłan, ogromnie lubiany i popularny wśród żołnierzy. Od sierpnia 1941 do października 1942 roku, w stopniu majora, był szefem duszpasterstwa katolickiego Wojska Polskiego na Środkowym Wschodzie, z siedzibą w Kairze. Kolejno pełnił funkcje dziekana duszpasterstwa jednostek Armii Polskiej na Wschodzie, formowanych w Palestynie i Egipcie, by po wydzieleniu w marcu 1944 roku wysuniętej bazy 2 Korpusu objąć obowiązki szefa duszpasterstwa katolickiego Jednostek Wojskowych na Środkowym Wschodzie.

W 1941 roku w skład Wojska Polskiego na Środkowym Wschodzie poza SBSK wchodziły Ośrodek Zapasowy SBSK w Latrun, Legia Oficerska w Egipcie, batalion wartowniczy w porcie aleksandryjskim, szpital i inne tyłowe jednostki.

Ks. Henryk Czorny pełnił obowiązki kapelana Legii Oficerskiej. Były katecheta gimnazjum im. Jana Śniadeckiego w Siemianowicach Śląskich. Brał udział w kampanii wrześniowej gdzie pełnił funkcje kapelana ośrodka zapasowego Wołyńskiej Brygady Kawalerii. Na Bliski Wschód przybył z Węgier. Na skutek reorganizacji Ks. Czorny został kapelanem utworzonego w Iraku 6 pułku pancernego "Dzieci Lwowskich", wchodzącego w skład 2 Brygady Czołgów. W międzyczasie opiekował się m.in. grupą 13 kleryków wyjeżdżających w lutym 1943 roku na studia do Seminarium Duchownego WP w Bejrucie.

Na Bliskim Wchodzie znalazł się także ks. Stanisław Śmieja, od roku 1933 proboszcz parafii w Brzezinach Śląskich, gdzie jego poprzednikiem był właśnie ks. Jan Brandys, który jak już wyżej zostało wspomniane objął opuszczoną przez ks. Józefa Gawlinę chorzowską parafię pw. św. Barbary. Ks. Śmieja był również działaczem niepodległościowym. Podczas I wojny światowej służył jako kapelan w armii niemieckiej. W 1943 roku został kapelanem w szkołach junackich w Palestynie, a następnie objął obowiązki kapelana szpitala w El-Kantara w Egipcie. Od 1942 roku przebywał na tym obszarze również ks. prałat Tomasz Reginek, wybitny śląski kapłan, przedwojenny dziekan rybnicki, a wcześniej m.in. naczelnik Wydziału Pracy i Opieki Społecznej Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach, delegat Głównego Urzędu Emigracyjnego w Ameryce Południowej i uczestnik kongresu Eucharystycznego w Sydney, Zagrożony aresztowaniem i uwięzieniem w obozie pod koniec 1939 roku na prośbę biskupa S. Adamskiego opuścił swoją parafię i przez Słowację udał się na Węgry, a stamtąd w styczniu 1940 roku do Rzymu, gdzie wraz z kilkunastoma innymi duchownymi zdał raport papieżowi Piusowi XII o sytuacji w Polsce. Z Włoch udał się do Francji. Tam w Instytucie Katolickim w Paryżu obronił pracę doktorancką z zakresu socjologii. Wyjechał następnie do Stanów Zjednoczonych, gdzie zdobył licencje pilota. Do WP wstąpił w Kanadzie, w 1942 roku trafił do Palestyny, gdzie został najpierw kapelanem obozu zbiorowego. W kwietniu tego roku w związku z powołaniem biskupa Karola Radońskiego do Rady Narodowej RP i jego wyjazdem do Londynu objął po nim kierownictwo Katolickiego Duszpasterstwa Polskiego w Palestynie z siedzibą w Jerozolimie. W 1943 roku towarzyszy ks. biskupowi Józefowi Gawlinie w misji do prezydenta Stanów Zjednoczonych F.D. Roosevelta, mającej na celu uzyskanie pomocy dla dzieci i uchodźców z Rosji. Po powrocie został mianowany wikariuszem generalnym biskupa polowego na Bliski Wchód i Afrykę z siedzibą w Jerozolimie. W lipcu 1943 roku otrzymał stopień podpułkownika i został wysłany w specjalnej misji do Afryki.

Ks. Reginek w larach 1942-1946 spełniał istotną funkcję w rozwoju sieci duszpasterskiej wśród polskiego wychodźstwa na tych terenach. Wśród podległych mu księży znaleźli się m.in. ks. Józef Matuszek, przedwojenny proboszcz mysłowickiej parafii, i ks. Franciszek Winczowski, do września 1939 wikary Pawłowie (obecnie dzielnicy Zabrza). Ks. Matuszek wykonywał swoje obowiązki duszpasterskie w obozach starszych oficerów, a ks. Winczowski na początku opiekował się polskimi rodzinami wojskowymi, znajdującymi się w Jerozolimie i okolicy, a potem od maja 1941 do lipca następnego roku był kapelanem uchodźców w Teheranie w Iranie. Wraz z nimi znalazł się potem w Masindi na terenie Ugandy, gdzie wybudował kościół. W styczniu 1947 roku na skutek problemów ze zdrowiem, przeniósł się do Tangeru w Tanganice, gdzie sprawował posługę duszpasterską do rozwiązania polskich obozów w Afryce.

2 Korpus Polski to oczywiście bitwa pod Monte Cassino, która zajmuje w historii II wojny światowej miejsce szczególne. Wśród bohaterów tego istotnego starcia nie brakowało Ślązaków a wśród nich śląskich kapelanów: Ks. kpt. Stanisław Cynar zastępca szefa duszpasterskiego 3 Dywizji Strzelców Karpackich; Ks. kpt. Rudolf Marcin Szawerna, kapelan 4 batalionu 2 brygady 3 DSK; Ks. kpt. Rafał Ignacy Grzondziel, kapelan 1 kompanii sanitarnej 3 DSK; Ks. kpt. Gerard Fabian Waculik, kapelan 3 pułku artylerii lekkiej 3 DSK; Ks. kpt. Bonifacy Sławik, kapelan 16 batalionu 6 Lwowskiej Brygady 5 Kresowej Brygady Piechoty.

W całej polskiej armii w latach 1939-1945, około 40 stanowili księża pochodzący bądź związani przed wojną ze Śląskiem. W grupie tej 18 to księża zakonni, 19 diecezjalni, 3 przedwojenni kapelani wojskowi. Aż 36 pełniło obowiązki duszpasterskie w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie. W czasie służby wojskowej poległo lub zmarło pięciu śląskich kapłanów. Czterech zostało uhonorowanych Krzyżem Virtuti Militari, a wielu Krzyżami Waleczności. Co niewątpliwie świadczy o wysokiej ocenie ich służby i postawy podczas walk.

Bibliografia

W. Bochnak, W służbie Bogu i ludziom. Sylwetki Ślązaków, Marki-Struga 1989, s. 200-211; Z. Kapała, Śląscy kapelani w Polskich Siłach Zbrojnych na obczyźnie, [w:] Wojskowa służba duchownych w latach 1918-1980, [red.] Kapała Z., Myszor J., Katowice 1999, s. 79-99; S. Podlewski, Wierni Bogu i Ojczyźnie, Warszawa 1982, s. 226-228; M. Wesołowski, Duszpasterstwo w II Korpusie gen. Władysława Andersa, Kielce 2004, s. 32. praca zalicz. Łukasz Kasperek.