Śląscy kapelani wojskowi na Bliskim Wschodzie podczas II wojny światowej

Z e-ncyklopedia

Śląscy kapelani wojskowi na Bliskim Wschodzie podczas II wojny światowej

Bp Józef Gawlina
ks. Jan Brandys
ks. Stanisław Cynar
ks. Tomasz Reginek, drugi od lewej

Polacy we wrześniu 1939 roku, jako pierwsi zostali zmuszeni do walki z nazistowskimi Niemcami. Walczyli na większości frontach w tym na Bliskim Wschodzie. Wśród zwykłych żołnierzy znaleźli się także duchowni pełniący funkcje kapelanów wojskowych. Żołnierze wchodzący w skład polskich sił zbrojnych pochodzili z różnych stron Polski i nie tylko. Również Polacy żyjący już kilka pokoleń poza granicami ojczyzny wstępowali w szeregi nowo powstałych, czy też zreorganizowanych jednostek Wojska Polskiego. Wśród zwykłych żołnierzy i kapelanów nie brakowało pochodzących ze Śląska.

Najbardziej znanym duchownym urodzonym na Śląsku był Józef Gawlina. Jego jurysdykcji jako biskupowi polowemu podlegali żołnierze Polskich Sił Zbrojnych we Francji, w Wielkiej Brytanii, Kanadzie, na Bliskim Wschodzie, w Afryce i w ZSRR (od 1942 roku), a od 1944 roku we Włoszech, Belgii, Holandii i w Niemczech. Przeprowadził wizytację obozów uchodźców polskich ewakuowanych z ZSRR do Iranu. 19 kwietnia 1942 przekroczył granicę ZSRR i po krótkim pobycie w Moskwie spotkał się z oddziałami Armii Polskiej w ZSRR gen. dyw. Władysława Andersa - w Uzbekistanie, Tadżykistanie, Kirgizji i Kazachstanie. W połowie października 1942 roku przeniósł się z Iranu do Iraku, a następnie na początku listopada do Jerozolimy. Na mocy dekretu papieża Piusa XII z 3 października 1942 został mianowany biskupem ordynariuszem dla polskich uchodźców cywilnych na Wschodzie. 15 lutego 1943 wyruszył w podróż do USA, gdzie spotkał się z prezydentem Franklinem D. Rooseveltem. Przy pomocy prasy amerykańskiej apelował o pomoc dla dzieci polskich znajdujących się w ZSRR. Brał udział w kampanii włoskiej: w bitwie pod Monte Cassino, bitwie o Loreto i Ankonę. W Ankonie, 31 lipca 1944, z rąk Naczelnego Wodza gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego otrzymał Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari. Swój pobyt w Iranie i Iraku opisał w książce "Wspomnienia".

Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich, która po upadku Francji przeszła na teren Palestyny pod dowództwo brytyjskie, miała w swych szeregach niemałą liczbę żołnierzy urodzonych na terenach województwa śląskiego. Kilku Górnoślązaków pełniło obowiązki kapelanów. Byli to księża zakonni: Rafał Ignacy Grzondziel, Hermenegild Bogumił Palla, Rudolf Marcin Szawerna i Fabian Gerard Waculik - wszyscy z klasztoru oo. franciszkanów w Katowicach-Panewnikach oraz ks. Stanisław Cynar- przedwojenny katecheta w Śląskich Technicznych Zakładach Naukowych w Katowicach i kapelan Śląskiej Chorągwi Harcerzy.

Pierwszym szefem duszpasterstwa SBSK został ks. dziekan Jan Brandys z dniem 30 kwietnia 1940. Był jednym z pierwszych księży, którzy zgłosili się w Polowej Kurii Biskupiej w Paryżu na wezwanie bpa Gawliny. Ks. Brandys był kapelanem 1 Pułku Strzelców Bytomskich i pierwszym dowódcą Grupy Dziergowickiej w III powstaniu śląskim. Od października 1933 roku aż do 1 września 1939, był proboszczem chorzowskiej parafii św. Barbary. 29 maja 1940 przybył do na Bliski Wchód do Bejrutu. Dał się poznać jako dobry kapłan, ogromnie lubiany i popularny wśród żołnierzy. Od sierpnia 1941 do października 1942 roku, w stopniu majora, był szefem Duszpasterstwa Katolickiego Wojska Polskiego na Środkowym Wschodzie, z siedzibą w Kairze. Kolejno pełnił funkcje dziekana duszpasterstwa jednostek Armii Polskiej na Wschodzie, formowanych w Palestynie i Egipcie, by po wydzieleniu, w marcu 1944 roku, wysuniętej bazy 2 Korpusu objąć obowiązki szefa Duszpasterstwa Katolickiego Jednostek Wojskowych na Środkowym Wschodzie.

W 1941 roku w skład Wojska Polskiego na Środkowym Wschodzie poza SBSK wchodziły Ośrodek Zapasowy SBSK w Latrun, Legia Oficerska w Egipcie, batalion wartowniczy w porcie aleksandryjskim, szpital i inne tyłowe jednostki.

Ks. Henryk Czorny pełnił obowiązki kapelana Legii Oficerskiej. Były katecheta gimnazjum im. Jana Śniadeckiego w Siemianowicach Śląskich. Brał udział w kampanii wrześniowej, gdzie pełnił funkcję kapelana ośrodka zapasowego Wołyńskiej Brygady Kawalerii. Na Bliski Wschód przybył z Węgier. Na skutek reorganizacji Ks. Czorny został kapelanem utworzonego w Iraku 6 pułku pancernego "Dzieci Lwowskich", wchodzącego w skład 2 Brygady Czołgów. W międzyczasie opiekował się m.in. grupą 13 kleryków wyjeżdżających w lutym 1943 roku na studia do Seminarium Duchownego WP w Bejrucie.

Na Bliskim Wchodzie znalazł się także ks. Stanisław Śmieja, od roku 1933 proboszcz parafii w Brzezinach Śląskich. Ks. Śmieja był również działaczem niepodległościowym. Podczas I wojny światowej służył jako kapelan w armii niemieckiej. W 1943 roku został kapelanem w szkołach junackich w Palestynie, a następnie objął obowiązki kapelana szpitala w El-Kantara w Egipcie.

Od 1942 roku przebywał na tym obszarze również ks. prałat Tomasz Reginek. Zagrożony aresztowaniem i uwięzieniem w obozie pod koniec 1939 roku na prośbę bpa S. Adamskiego opuścił swoją parafię i przez Słowację udał się na Węgry, a stamtąd w styczniu 1940 roku do Rzymu, gdzie wraz z kilkunastoma innymi duchownymi zdał raport papieżowi Piusowi XII o sytuacji w Polsce. Z Włoch udał się do Francji. Wyjechał następnie do Stanów Zjednoczonych, gdzie zdobył licencję pilota. Do WP wstąpił w Kanadzie, w 1942 roku trafił do Palestyny, gdzie został najpierw kapelanem obozu zbiorowego. W kwietniu tego roku, w związku z powołaniem bpa Karola Radońskiego do Rady Narodowej RP i jego wyjazdem do Londynu, objął po nim kierownictwo Katolickiego Duszpasterstwa Polskiego w Palestynie z siedzibą w Jerozolimie. W 1943 roku towarzyszył bp. Gawlinie w misji do prezydenta Stanów Zjednoczonych Roosevelta, mającej na celu uzyskanie pomocy dla dzieci i uchodźców z Rosji. Po powrocie został mianowany wikariuszem generalnym biskupa polowego na Bliski Wchód i Afrykę z siedzibą w Jerozolimie. W lipcu 1943 roku otrzymał stopień podpułkownika i został wysłany w specjalnej misji do Afryki.

Ks. Reginek w latach 1942-1946 spełniał istotną funkcję w rozwoju sieci duszpasterskiej wśród polskiego wychodźstwa na tych terenach. Wśród podległych mu księży znaleźli się m.in. ks. Józef Matuszek, przedwojenny proboszcz mysłowickiej parafii, i ks. Franciszek Winczowski, do września 1939 wikary w Pawłowie (obecnie dzielnicy Zabrza). Ks. Matuszek wykonywał swoje obowiązki duszpasterskie w obozach starszych oficerów, a ks. Winczowski na początku opiekował się polskimi rodzinami wojskowymi, znajdującymi się w Jerozolimie i okolicy, a potem od maja 1941 do lipca następnego roku był kapelanem uchodźców w Teheranie. Wraz z nimi znalazł się potem w Masindi na terenie Ugandy, gdzie wybudował kościół. W styczniu 1947 roku na skutek problemów ze zdrowiem, przeniósł się do Tangeru w Tanganice, gdzie sprawował posługę duszpasterską do rozwiązania polskich obozów w Afryce.

2 Korpus Polski jest kojarzony zwłaszcza z bitwą pod Monte Cassino. Wśród jej uczestników nie brakowało Ślązaków, a wśród nich śląskich kapelanów: ks. kpt. Stanisław Cynar zastępca szefa duszpasterskiego 3 Dywizji Strzelców Karpackich; ks. kpt. Rudolf Marcin Szawerna, kapelan 4 batalionu 2 brygady 3 DSK; ks. kpt. Rafał Ignacy Grzondziel, kapelan 1 kompanii sanitarnej 3 DSK; ks. kpt. Gerard Fabian Waculik, kapelan 3 pułku artylerii lekkiej 3 DSK; ks. kpt. Bonifacy Sławik, kapelan 16 batalionu 6 Lwowskiej Brygady 5 Kresowej Brygady Piechoty.

W całej polskiej armii, w latach 1939-1945, służyło około 40 księży pochodzących bądź związanych przed wojną ze Śląskiem. W grupie tej 18 to księża zakonni, 19 diecezjalni, 3 przedwojenni kapelani wojskowi. Aż 36 pełniło obowiązki duszpasterskie w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie. W czasie służby wojskowej poległo lub zmarło pięciu śląskich kapłanów. Czterech zostało uhonorowanych Krzyżem Virtuti Militari, a wielu Krzyżami Waleczności, co niewątpliwie świadczy o wysokiej ocenie ich służby i postawy podczas walk.

Bibliografia

W. Bochnak, W służbie Bogu i ludziom. Sylwetki Ślązaków, Marki-Struga 1989, s. 200-211; Z. Kapała, Śląscy kapelani w Polskich Siłach Zbrojnych na obczyźnie, [w:] Wojskowa służba duchownych w latach 1918-1980, red. Z. Kapała, J. Myszor, Katowice 1999, s. 79-99; S. Podlewski, Wierni Bogu i Ojczyźnie, Warszawa 1982, s. 226-228; M. Wesołowski, Duszpasterstwo w II Korpusie gen. Władysława Andersa, Kielce 2004, s. 32. praca zalicz. Łukasz Kasperek.