Ćwiczenia z historii Kościoła II

Z e-ncyklopedia

Historia Kościoła Powszechnego (starożytność i średniowiecze) – ćwiczenia, 2019/2020

Ks. dr Damian Bednarski

Semestr zimowy 2019/2020: teologia pastoralna oraz nauczycielska: piątek godz. 9:45-11:15; s. 304/5


Strona Katedry TPiHK: patrz: Konsultacje: wtorek godz. 13:00-13:45 oraz czwartek godz. 13:00-13:45, sala 303/4.

'Ćwiczenia I

Metoda i cel zajęć: sztuka lektury tekstu; bibliografia; zaliczenie.

Pragmina Jerozolimska. Najstarsze misje chrześcijańskie. Źródła: Dzieje Apostolskie.

  • Student zna fragmenty Pisma Świętego opisujące życie pierwotnej gminy chrześcijańskiej: Dz 1, 1-8; Dz 2, 42-47; Dz 6, 1-7; Dz 15, 1-6; Dz 15, 23-29;
  • Student potrafi własnymi słowami przedstawić życie i zwyczaje pierwszych chrześcijan, zwracając uwagę na pojęcia: martyria, koinonia, leiturgia, diakonia;
  • Student zna hierarchię Kościoła Jerozolimskiego, wie co decydowało o przynależności do Kościoła;
  • Student potrafi wyjaśnić znaczenie słów: helleniści, Hebrajczycy, prozelici, judeochrześcijanie, etnochrześcijanie, starsi, diaspora, tzw. sobór jerozolimski;
  • Student zna i potrafi wskazać na mapie krainy geograficzne – prowincje rzymskie I wieku po Chr. oraz główne miasta działalności Apostołów;
  • Student zna przebieg pierwszej podróży misyjnej św. Pawła
    • mapa – miasta i krainy geograficzne ewangelizowane przez św. Pawła;
    • tekst Pisma Świętego Dz 13-14 – wydarzenia.

Ćwiczenia II

Państwo Rzymskie wobec chrześcijan. SAC SN 1, teksty: 1, 2, 3, 4, 5, 25.

  • Student zna odpowiednie fragmenty dzieł historyków (rzymskich – pogańskich i chrześcijańskich) zawierających informacje na temat pochodzenia chrześcijan, ich życia i nauki;
  • Student zna treść i genezę powstania pierwszych rozporządzeń cesarskich odnośnie prześladowania chrześcijan, wie, że pierwsze prześladowania wybuchały z prywatnego motywu cesarza (Neron) i miały zasięg lokalny: Korespondencja Pliniusza Młodszego i Cesarza Trajana, Korespondencja Granianusa, cesarza Hadriana i Minucjusza Fundanusa, Reskrypt Hadriana;
  • Student potrafi opisać stosunek władz rzymskich do chrześcijaństwa, zna: przyczyny niechęci pogan wobec chrześcijan, przebieg wydarzeń, jest świadom nadużyć pojawiających się w oskarżeniach ze strony pogan, zna ich skutki (reskrypty);
  • Student potrafi wymienić argumenty przytaczane przez pogan w celu oskarżenia i skazywania chrześcijan na śmierć (Tacyt, Pliniusz Młodszy i Trajan, reskrypt Hadriana);
  • Student potrafi wskazać ważne pozabiblijne świadectwo potwierdzające historyczność Jezusa Chrystusa i genezę religii chrześcijańskiej (Tacyt);
  • Student potrafi wymienić istotne elementy doktryny chrześcijańskiej, praktyki i zwyczaje obowiązujące w chrześcijańskiej wspólnocie, na które zwracają uwagę pisarze pogańscy (Pliniusz Młodszy);
  • Student zna sylwetki i poglądy pierwszych apologetów chrześcijańskich (Tertulian, Meliton z Sardes), potrafi przytoczyć ich argumenty odpierające zarzuty stawiane chrześcijanom ze strony pogan;
  • Student zna genezę powstania i treść reskryptu tolerancyjnego z 313 r., potrafi opisać jak zmieniła się sytuacja chrześcijan w Cesarstwie Rzymskim od momentu podpisania tegoż reskryptu;.
  • Student zna i potrafi wyjaśnić pojęcia: Roczniki, „nienawiść rodzaju ludzkiego”, epistolografia, reskrypt, „nomen christianum”, apologia, apologeta, tolerancja.

Ćwiczenia III

Pogaństwo wobec chrześcijan. SAC SN 1, teksty: 26, 30, 32, 36, 37, 42, 44

  • Student zna sylwetki i dzieła pisarzy wczesnochrześcijańskich: Orygenes, Contra Celsum; Minucjusz Feliks, Oktawiusz; Arnobiusz Starszy, Adversus nations;
  • Student zna sylwetki i dzieła pogańskich pisarzy II/III wieku, polemizujący z chrześcijańską doktryną oraz pisarzami chrześcijańskimi: Eliusz Arystydes, Mowy; Lukian, Aleksander albo rzekomy Prorok; Lukian, O zgonie Peregrinosa; Celsus, Słowo prawdy; Porfiriusz, Przeciw chrześcijanom;
  • Student potrafi wymienić podstawowe zarzuty przytaczane przez pisarzy pogańskich przeciwko chrześcijanom i religii chrześcijańskiej;
  • Student zna gatunki literackie jakimi posługiwali się pisarze II i III wieku: Inwektywa – Eliusz Arystydes, Porfiriusz, Celsus; Satyra – Lukian; Traktat polemiczny – Orygenes, Arnobiusz Starszy; Dialog – Minucjusz Feliks;
  • Student zna i potrafi wyjaśnić pojęcia: politeizm, misteria, epikureizm, cynizm.

Ćwiczenia IV

Prześladowania, świętość i grzech chrześcijan. SAC SN 1, teksty: 6, 7, 9, 10, 11, 13, 16.

  • Student potrafi wymienić Cesarzy Rzymskich za panowania których chrześcijan spotkały najcięższe prześladowania;
  • Student potrafi wskazać Cesarzy Rzymskich za panowania których chrześcijanie mogli liczyć na tolerancję bądź (względną) sprawiedliwość;
  • Student potrafi podać cezurę czasową od kiedy można mówić o oficjalnych (cesarskich) i ogólnopaństwowych rozporządzeniach odnośnie prześladowania chrześcijan;
  • Student potrafi wskazać przyczyny, cele i omówić skutki prześladowań chrześcijan za czasów Decjusza w kontekście życia chrześcijańskiej wspólnoty (Kościoła);
  • Student zna przyczyny, cele oraz podstawowe zarządzenia wydane przeciw chrześcijanom przez cesarza Waleriana (treść dwóch edyktów);
  • Student zna przyczyny, cele oraz podstawowe zarządzenia wydane przeciw chrześcijanom przez cesarza Dioklecjana (treść czterech edyktów)
  • Student potrafi wyjaśnić pojęcia „martyr” – świadek, „dawać świadectwo”, „złożyć świadectwo” w kontekście: 1) życia pierwotnej gminy chrześcijańskiej, 2) czasów prześladowania chrześcijan;
  • Student potrafi wyjaśnić pojęcia: lapsi, libellatici, confessores, martyr, supplicatio, libellus.

Ćwiczenia V

TEMAT I: Praca i zawód chrześcijanina. SAC. SN 1, teksty nr: 182; 183; 188.

  • Student wie, że w starożytności chrześcijanie nie mogli pracować we wszystkich zawodach. Wstępując do katechumenatu należało zaprzestać wykonywania zawodów naruszających godność człowieka jako istoty cielesno-duchowo-zmysłowej (prostytucja, gladiatorzy, pogańscy kapłani, magowie, nauczyciele) oraz związanych z kultem pogańskim (por. Hipolit)
  • Student zna poglądy wybranych Ojców Kościoła na temat bogactwa i bogacenia się (pozytywna ocena bogactwa): Ireneusz z Lyonu, Klemens Aleksandryjski.

TEMAT II: Caritas Christiana. SAC. SN 1, teksty nr: 210; 211; 215; 219.

  • Student zna genezę i początki akcji dobroczynnej Kościoła, wie kiedy i w jakich okolicznościach organizowano pierwsze zbiorki pieniężne na potrzeby najuboższych (Justyn, Tertulian, Didaskalia apostolskie);
  • Student zna i potrafi wymienić grupy osób – adresatów chrześcijańskiej Caritas;
  • Student zna osoby odpowiedzialne w gminie chrześcijańskiej za przeprowadzanie akcji dobroczynnych i zbiórek pieniężnych dla najuboższych (Poncjusz, Justyn, Tertulian);
  • Student potrafi wskazać różnicę pomiędzy Caritas Christiana a filantropią – płaszczyzna motywacji i uzasadnienia działalności dobroczynnej;
  • Student zna i potrafi wyjaśnić pojęcia: Caritas Christiana, hagiografia, Didaskalia apostolskie, Tradycja Apostolska.

Ćwiczenia 6

TEMAT I: Wykształcenie, kultura i rozrywki chrześcijanina. SAC. SN 1, teksty nr: 193; 194; 198; 208.

  • Student potrafi przedstawić i porównać poglądy Ojców Wschodnich i Zachodnich odnośnie wykształcenia chrześcijan i możliwości pełnienia przez nich funkcji nauczyciela nauk świeckich:

1. Tertulian (zachód): dlaczego nauczanie przez chrześcijan świeckiej literatury jest złe; Dlaczego poznawanie i uczenie się nauk świeckich jest dla chrześcijan wskazane, wręcz dobre i pożyteczne, 2. Klemens Aleksandryjski (wschód): Dlaczego chrześcijanin powinien być człowiekiem wykształconym; Do czego mogą być przydatne dla chrześcijan nauki świeckie, 3. Didaskalia apostolskie: Dlaczego chrześcijanie nie powinni czytać ani w ogóle zbliżać się do ksiąg świeckich; Czym powinni zastąpić chrześcijanie lekturę pism pogańskich.

  • Student potrafi wskazać zagrożenia wynikające ze zbyt lekkomyślnego korzystania przez chrześcijan z „rozrywek” – przykład term miejskich.

TEMAT II: Małżeństwo, niewolnictwo, służba wojskowa. SAC. SN 1, teksty nr: 143; 159; 114; 88.

  • Student potrafi zreferować poglądy Atenagorasa na temat chrześcijańskiego małżeństwa i moralności małżeńskiej: charakterystyka chrześcijańskiego małżeństwa – cechy, trwałość małżeństwa, argumentacja wyższości celibatu nad małżeństwem;
  • Student zna pojęcie synodu i potrafi wymienić główne postanowienia synodu z Elwiry (ok. 300 r.) z zakresu moralności chrześcijańskiej;
  • Student zna poglądy Cypriana na temat niewolnictwa;
  • Student potrafi zreferować poglądy Tertuliana odnośnie służby wojskowej chrześcijan: czy wolno chrześcijanom wstępować do wojska, jak należy postępować w przypadku nawrócenia żołnierzy na chrześcijaństwo.

Bibliografia do zajęć z historii Kościoła starożytnego: W. Myszor, Chrześcijanie w cesarstwie rzymskim II i III wieku. Wybrane zagadnienia życia społecznego, Katowice 2005, Studia Antiquitatis Christianae. Series Nova 1 (SAC.SN 1). por. W. Myszor, Europa. Pierwotne chrześcijaństwo. Idee i życie społeczne chrześcijan (II i III wiek), Warszawa 1999/2000.

Ćwiczenia 7

Ewangelizacja Europy średniowiecznej.

  • 1. Nawrócenie Anglosasów - List papieża Grzegorza I Wielkiego do Eulogiusza, biskupa Aleksandrii z 598 r. [zob. Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej];
  • 2. Chrzest Anglosasów – Beda Czcigodny, Historia kościelna narodu angielskiego – Historia Ecclesiastica Gentes Anglorum [zob. tłum. ang. – Internet: http://classicist.about.com/library/ - odczyt z 3 IX 2012 r.];
  • 3. Wskazówki papieża odnośnie do pracy misyjnej św. Bonifacego - List papieża Grzegorza III do Bonifacego z 739 r. [zob. D. Sikorowski, Biskupstwa zakładane przez Anglosasów na kontynencie w VIII w. – aspekty prawne, [w:] Nihil superfluum esse. Prace z dziejów średniowiecza ofiarowane Profesor Jadwidze Krzyżaniakowej, Poznań 2000, s. 51-52];
  • 4. Silva Toscano, Książę Borys-Michał (852-907) między Konstantynopolem a Rzymem. Świadectwa dokumentów [zob. „Fundamenta Europaea”, T. 5: 2010, nr 8-9, s. 41-44];
  • 5. Kronika Thietmara, T. 1, „Ossolineum”, Wrocław 2004 (Księga IV, nr 43-45);
  • 6. Gall Anonim, Kronika polska, „Ossolineum”, Wrocław 2003 (Księga I, rozdz. 6, 11);
  • 7. Kosmasa Kronika Czechów, „Ossolineum”, Wrocław 2005 (Księga I, nr XXXI, XXXIV, XXXVIII);
  • 8. Powieść minionych lat. Najstarsza kronika kijowska, „Ossolineum”, Wrocław 2005 (nr 11).


Ćwiczenia 8

Temat I: Patrimonium Sancti Petri.

  • 1. Wybór papieża Grzegorza I Wielkiego [zob. Grzegorz z Tours, Historii Franków];
  • 2. Roczniki z Metzu – fragment [zob. J. Gordziałkowski, Historia Państwa Kościelnego, WAM, Kraków 2007, s. 43];
  • 3. Liber Pontificalis, T. 1: Stephanus II [III] (752-757), s. 444-445 [zob. J. Gordziałkowski, Historia Państwa Kościelnego, WAM, Kraków 2007, s. 43];
  • 4. Quierzy sur Osie koło Laon (14 IV 754): Donatio Pippini- fragment [zob. J. Gordziałkowski, Historia Państwa Kościelnego, WAM, Kraków 2007, s. 43];
  • 5. Annales regni – fragment [zob. J. Gordziałkowski, Historia Państwa Kościelnego, WAM, Kraków 2007, s. 46];
  • 6. Regestry papieskie [zob. J. Gordziałkowski, Historia Państwa Kościelnego, WAM, Kraków 2007, s. 45];
  • 7. Donatio lub Constitutum Constantini, lub Privilegium Sanctae Romanae Ecclesiae, cap. 11-12, 14, 17-18 [zob. J. Gordziałkowski, Historia Państwa Kościelnego, WAM, Kraków 2007, s. 32-33];
  • 8. Liber Pontificalis, T. 1: Constantinus (708-715), s. 390-391 [zob. J. Gordziałkowski, Historia Państwa Kościelnego, WAM, Kraków 2007, s. 30-31];
  • 9. Privilegium lub Pactum Hludovici (22 VI 817) [zob. J. Gordziałkowski, Historia Państwa Kościelnego, WAM, Kraków 2007];
  • 10. Privilegium Ottonianum (962/963) [zob. J. Gordziałkowski, Historia Państwa Kościelnego, WAM, Kraków 2007].

Temat II: Karolińska odnowa i reforma gregoriańska.

  • 1. Pieśń o Rolandzie – opis Karola Wielkiego;
  • 2. Sobór Laterański II (1139), Kanony (I-II, VII, X, XXV) [zob. Dokumenty Soborów Powszechnych, T. 2 (869-1312): Konstantynopol IV, Lateran I, Lateran II, Lateran III, Lateran IV, Lyon I, Lyon II, Vienne, oprac. A. Baron, H. Pietras, WAM, Kraków 2003].

Ćwiczenia 9

Temat I: Kłótnia o obrazy.

  • 1. Sobór Nicejski II (787) - Anatemy w sprawach świętych obrazów [zob. Dokumenty Soborów Powszechnych, T 1 (325-787): Nicea I, Konstantynopol I, Efez, Chalcedon, Konstantynopol II, Konstantynopol III, Nicea II, oprac. A. Baron, H. Pietras, WAM , Kraków 2002];
  • 2. Technika wykonania ikony.

Temat 2: Wielka Schizma Wschodnia i unie rzymsko-bizantyjskie.

  • 1. Bulla wyklinająca patriarchę Konstantynopola. Michała Cerulariusza, przez Rzym z 16 VII 1054 r. [zob. W. Semkowicz, Walka Cesarstwa z Papiestwem. Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej w świetle źródeł, Zeszyt 15, Kraków 1924];
  • 2. Sobór Lyoński II (1274), Konstytucje: „Zelus fidei” i „Fideli et devota” [zob. Dokumenty Soborów Powszechnych, T 2 (869-1312): Konstantynopol IV, Lateran I, Lateran II, Lateran III, Lateran IV, Lyon I, Lyon II, Vienne, oprac. A. Baron, H. Pietras, WAM, Kraków 2003];
  • 3. Sobór Florencki (1439-1442), Bulla unii z Grekami – Laetentur caeli (sesja 6 – 6 VII 1439) [zob. Dokumenty Soborów Powszechnych, T 3 (1414-1445): Konstancja, Bazylea-Ferrara-Florencja-Rzym, oprac. A. Baron, H. Pietras, WAM, Kraków 2003].

Temat 3: Chrześcijanin grecki i łaciński przed Bogiem.

  • 1. Bogomili [zob. N. Davies, Europa. Rozprawa historyka z historią, Znak, Kraków 1998, s. 356];
  • 2. Fiesta [zob. N. Davies, Europa. Rozprawa historyka z historią, Znak, Kraków 1998, s. 370-371];
  • 3. Angelus [zob. N. Davies, Europa. Rozprawa historyka z historią, Znak, Kraków 1998, s. 443];
  • 4. Matrimonio [zob. N. Davies, Europa. Rozprawa historyka z historią, Znak, Kraków 1998, s. 484].

Ćwiczenia 10

Reguły życia zakonnego.

  • 1. Bulla papieża Honoriusza II „O regule Braci Mniejszych”;
  • 2. Reguła św. Klary;
  • 3. Mowa Św. Norberta;
  • 4. Reguła św. Augustyna przyjęta przez norbertanki;
  • 5. „Dialog o Bożej Opatrzności. Posłuszeństwo, CLVIII” św. Katarzyna ze Sieny (XIV w.) – słowa św. o duchowości dominikanów;
  • 6. Reguła św. Augustyna przyjęta przez dominikanów.

Ćwiczenia 11

Wyprawy Krzyżowe - bestialska zbrodnia czy bohaterski zryw w obronie chrześcijaństwa?

  • 1. Mowa papieża Urbana II na soborze w Clermont w 1095 r.;
  • 2. Anonimowa relacja o zdobyciu Jerozolimy w 1099 r.;
  • 3. Wilhelm z Tyru o Królestwie Jerozolimskim na przełomie XI i XII w.;
  • 4. Jakub z Yitry o organizacji Królestwa Jerozolimskiego w pierwszej połowie XII w.;
  • 5. Reguła templariuszy;
  • 6. Anonim, Dzieje pierwszej krucjaty albo czyny Franków i pielgrzymów jerozolimskich (fragmenty).

Ćwiczenia 12

Inkwizycja - stosy czy początki nowoczesnego sądownictwa?

  • 1. Bernard Gui, Podręcznik Inkwizycji w: Księga Inkwizycji, Kraków 2002, fragmenty;
  • 2. Bulla Innocentego VIII Summis desiderantes affectibus;
  • 3. O sposobie przesłuchania heretyków przez inkwizytora w XIV w. Źródło za: Historia powszechna XIV-XV w.;
  • 4. Relacja inkwizytora Piotra o poglądach waldensów z 1395 roku;
  • 5. Sobór laterański IV (1215), Ka¬non III De haereticis: Źródło: za G. Ryś, Inkwizycja, Kraków 2011, s. 54-57.


Ćwiczenia 13

Walka Kościoła i państwa o dominium mundi.

  • 1. Epistole Romanorum Pontificum: Papież Gelazjusz, List do cesarza Atanazjusza (494) [zob. J. Gordziałkowski, Historia Państwa Kościelnego, WAM, Kraków 2007, s. 26];
  • 2. Papież Grzegorz VII Hildebrand, Dictatus Papae (1075) [zob. Z. Zieliński, Historia Kościoła. Odbicie rzeczywistości Bożej w świecie, Pallottinum, Poznań 2011];
  • 3. Stefana z Tournai – Summa in Decretum Gratiani – fragment [Ch. Dawson, Szkice o kulturze średniowiecznej, PAX, Warszawa 1966. s. 87]
  • 4. Konkordat wormacki (1122);
  • 5. Papież Bonifacy VIII, Bulla „Unam sanctam” (18 XI 1302) – fragment [P. Schaff, History of the Christian Church, T. 6, s. 25-27, tłum. J. Sałacki - zob. Internet – http://www.literatura.hg.pl – odczyt z 28 I 2012 r.];
  • 6. Kosmas, Kronika Czechów, Księga druga, XXIII, XXV-XXVI [zob. Kosmasa Kronika Czechów, Ossolineum, Wrocław 2006, s. 135-139];
  • 7. Thietmar, Kronika, Księga VI, nr 35, 38, 40 [zob. Kronika Thietmara, T. 2, Ossolineum, Wrocław 2004, s. 310-311, 313-315].

Ćwiczenia 14

Życie Kościoła średniowiecznego.

a) Sobór:

  • Sobór Laterański IV (1215), Innocenty III, Zwołanie soboru powszechnego. Arcybiskupowi, biskupom, opatom oraz przełożonym prowincji Vienne (1-11) [zob. Dokumenty Soborów Powszechnych, T. 2 (869-1312): Konstantynopol IV, Lateran I, Lateran II, Lateran III, Lateran IV, Lyon I, Lyon II, Vienne, oprac. A. Baron, H. Pietras, WAM, Kraków 2003].

b) Uniwersytety:

  • 1. Św. Bonawentura, Itinerarium mentis in Deum (Wędrówka duszy do Boga);
  • 2. Św. Tomasz z Akwinu, Summa teologiczna (I, q. 92,1, odp. 2).

c) Całun Turyński:

  • 1. „Całun znakiem męki, która objawia miłość Zbawiciela» (Turyn, 24 V 1998) – fragmenty;
  • 2. Papież Benedykt XVI, Medytacja przed Całunem Turyńskim;
  • 3. Przesłanie papieża Benedykta XVI do bpa Stephana Eckermanna z Trewiru (6 IV 2012];
  • 4. Papież Benedykt XVI, Szukajmy oblicza Boga.

d) Pielgrzymki i Lata Święte w Rzymie:

  • Papież Bonifacy VIII: Bulla „Antiquorum habet Fidem” z 22 II 1300 roku [zob. Desmond O’Grady, Lata Święte w Rzymie. Jubileusze Kościoła katolickiego 1300-2000, Warszawa 1999, s. 82-84].


Cel ćwiczeń

  • opanowanie zdolności lektury tekstu, czyli rozumnego odczytania zapisu graficznego,
  • rozpoznanie, zdefiniowanie i uporządkowanie opisywanych wydarzeń, ich przyczyn i skutków,
  • zdobycie umiejętności wskazywania i oceny wątków propagandowych i elementów manipulacji w zapisie historycznym.

Metoda ćwiczeń:

  • przygotowanie do ćwiczeń przez samodzielną lekturę wskazanych tekstów oraz opracowanie analityczno-syntetycznego opisu do wskazanego wcześniej tekstu,
  • analiza (streszczenie + komentarz + aktualizacja) podanych tekstów źródłowych dotyczących poszczególnych zagadnień społecznych i form religijności starożytnego i średniowiecznego Kościoła.

Streszczenie według kryterium:

  1. historyczne (czas): daty, wydarzenia opisywane przez autora, postaci;
  2. geograficzne (miejsce): miasta, krainy, ukształtowanie terenu, rzeki, morza, inne (por. Mk 6,39; por. Mt 14,19);
  3. biblijne: odwołanie do tekstów biblijnych (ST i NT);
  4. dogmatyczne: elementy katolickiego Credo;
  5. etyczne: normy i ocena zachowania i postępowania;
  6. literackie: gatunek literacki dzieła, tytuł, ulubione zwroty autora;
  7. psychologiczne: sylwetki psychologiczne opisywanych bohaterów.

Streszczenie może być przeprowadzone według jednego tylko kryterium albo wielu. Streszczenie stanowi przygotowanie do komentarza; jakość streszczenia decyduje o jakości komentarza. Uwzględniając tylko jedno wybrane kryterium streszczenia, trudniej jest skomentować tekst.

Komentarz powinien uwzględniać:

  1. odwołanie do znanych wydarzeń z historii uprzedniej, współczesnej i późniejszej w stosunku do tego, co autor opisał w tekście,
  2. Historia magistra vitae est, czyli aktualizację problematyki poruszonej w tekście,
  3. próbę psychologicznego opisu autora tekstu.

Bibliografia

W. Myszor, Chrześcijanie w cesarstwie rzymskim II i III wieku. Wybrane zagadnienia życia społecznego, Katowice 2005, Studia Antiquitatis Christianae. Series Nova 1 (SAC.SN 1). Por. W. Myszor, Europa. Pierwotne chrześcijaństwo. Idee i życie społeczne chrześcijan (II i III wiek), Warszawa 1999/2000; Kumor B., Historia Kościoła, T. 1: Starożytność chrześcijańska, Lublin 2001; T. 2: Wczesne średniowiecze chrześcijańskie; T. 3: Złoty okres Średniowiecza chrześcijańskiego, T. 4: Jesień kościelnego średniowiecza, Lublin 2001; Historia Kościoła, T. 2: 600-1500, red. M. D. Knowles i D. Obolensky, Warszawa 1988; Świat Bizancjum, T. 2: Cesarstwo Bizantyjskie 641-1204, red. J.-C. Cheynet, Kraków 2011.

Źródło: „https://silesia.edu.pl/index.php?title=Ćwiczenia_z_historii_Kościoła_II&oldid=89645”