Skutki Reformacji na Śląsku

Jan Hus

Marcin Luter

Katarzyna Bora

herb Piastów Cieszyńskich

Na historii diecezji wrocławskiej zaważy w znacznym stopniu Reformacja. Wprowadzi ona podziały wyznaniowe, które będą obecne na całym obszarze historycznego Śląska aż do końca II wojny światowej. W wyniku bowiem zmian wprowadzonych układem poczdamskim, dobrowolnymi i przymusowymi wysiedleniami, ludność mieszkająca na Śląsku ulegnie radykalnym przeobrażeniom. Zróżnicowana narodowo i wyznaniowo społeczność Śląska, wskutek napływu ludności polskiej ze Wschodu zostanie ujednolicona i nabierze prawie wyłącznie charakteru katolickiego.

Pierwsze rysy na jednolitej mapie religijnej Śląska pojawiły się wprawdzie już w XV wieku i były wynikiem wzrastającej popularności haseł głoszonych przez Jana Husa, to jednak dopiero program reformy ogłoszony przez Marcina Lutra doprowadził do trwałych i głębokich podziałów wyznaniowych. Przez szereg lat Śląsk przemierzały zbrojne oddziały taborytów – radykalnego odłamu husytów. Szukali poparcia na dworze Władysława Jagiełły, a gdy go nie otrzymali ani w Krakowie, ani ze strony książąt śląskich wkroczyli na Śląsk. W ciągu krótkiego czasu niemal cała wschodnia część Śląska znalazła się w rękach polskich husytów. Okres wojen husyckich zakończył się w 1433 roku bitwą pod Lipanami i pokonaniem taborytów przez katolików wspieranych przez umiarkowanych husytów, pojednanych z Kościołem na Soborze w Bazylei (1431-1437). Wskutek wojen husyckich Śląsk został pod względem materialnym zniszczony; olbrzymie straty materialne poniosły zwłaszcza małe, nieobwarowane miasta i wsie. Jeszcze niezaleczone podziały wyznaniowe wywołane przez husytów pogłębiła na dobre reformacja wywołana przez Marcina Lutra. Na podstawie zasady cuius regio, eius religio księstwa śląskie rządzone przez śląskich książąt przeszły na stronę reformatorów. Przeciętnego poddanego nikt nie pytał się o zgodę. Początkowo ruch, który zyskał wielu zwolenników na Dolnym Śląsku, triumfalnie wkroczył na Górny Śląsk.

Reformacja rozwijała się najszybciej tam, gdzie książęta przeszli na protestantyzm ( księstwo brzeskie i oleśnickie ). Duża rolę w rozwoju protestantyzmu odegrał margrabia brandenburski Jerzy Hohenzollern, któremu podlegały m.in. księstwa: bytomskie, opolskie i raciborskie. Do jego śmierci w 1543 roku Kościół ewangelicki na tych terenach posiadał ok. 130 świątyń . W szczególnie nas interesującym obszarze, to jest Górnym Śląsku, reformacja wkroczyła bardzo szybko. Już na początku lat dwudziestych XVI wieku księstwo opolsko – raciborskie zostało opanowane przez predykantów protestanckich. W 1530 roku z klasztoru dominikanów w Opolu wystąpili wszyscy zakonnicy. Za margrabiego Jerzego, już jawnego protestanta, ziemie: opolska i raciborska bez żadnych przeszkód przeszła wstrząs reformacyjny. Również Izabela, siostra Zygmunta Augusta i wdowa po Janie Zápolyi , która drogą zamiany swoich posiadłości na Węgrzech otrzymała od cesarza Ferdynanda I Habsburga w 1551 roku między innymi księstwo opolsko-raciborskie, szerzyła w swoich włościach protestantyzm . Wprawdzie Racibórz jako miasto pozostało katolickie, jednak katolicy mieli poważne trudności z publicznym wyznawaniem swojej wiary. Sytuacja uległa zmianie dopiero w 1607 roku, kiedy to cesarz Rudolf II Habsburg wskutek starań katolików pozbawił protestantów praw obywatelskich. Po 1566 roku - przy poparciu szlachty i działalności wędrownych predykantów pochodzących najczęściej z zakonów żebraczych - reformacja wkroczyła na ziemię bytomską. Z chwilą, gdy prawo patronatu w Bytomiu przeszło na protestantów, a stało się to ok. 1566 roku, kościół parafialny w Bytomiu w naturalny sposób dostał się w ręce nowych właścicieli. W Tarnowskich Górach rozwój ruchu reformacyjnego miał ścisły związek z rozwojem miasta i napływem niemieckich górników do tamtejszych kopalń. W 1529 roku protestanci wybudowali w Tarnowskich Górach drewniany kościół i cieszyli się silnym poparciem margrabiego Jerzego Fryderyka. W połowie XVI wieku protestanci w Tarnowskich Górach na forum rady miejskiej stanowczo domagali się respektowania nowego porządku protestanckiego w liturgii, co może świadczyć o ich silnej pozycji w mieście.

Protestantyzm na ziemi pszczyńskiej został w 1568 roku zaprowadzony przez barona Karola Promnitza, brata biskupa wrocławskiego Baltazara Promnitza. Obydwaj bracia hołdowali duchowi humanizmu. Karol, w przeciwieństwie do Baltazara, zaczął aktywnie popierać predykantów protestanckich, mając w ręku potężne narzędzie, jakim było prawo prezenty w parafiach dekanatu pszczyńskiego. Zwolnienie proboszcza parafii pszczyńskiej, ks. Bartłomieja Warszowskiego, zainicjowało w 1568 roku radykalne zmiany na całej ziemi pszczyńskiej podporządkowanej Promnitzom. W dekanacie pszczyńskim jedyną parafią, która oparła się reformacji, była parafia św. Klemensa w Lędzinach. Wszystkie kościoły w pozostałych parafiach, używając języka wizytacji biskupich, uległy „profanacji” do końca XVI wieku.

Inaczej potoczyły się losy reformacji na Śląsku Cieszyńskim. Książe Wacław III Adam w 1545 roku uznał luteranizm za oficjalne wyznanie Księstwa Cieszyńskiego. Protestantyzm cieszył się poparciem zwłaszcza wśród szlachty i mieszczaństwa, ale także wśród chłopów. Pierwszym etapem reformacji w księstwie była sekularyzacja dóbr klasztornych i zamknięcie klasztorów, m.in. w Cieszynie. Wkrótce na Śląsku Cieszyńskim powstało ok. 50 kościołów protestanckich. W 1568 roku Wacław III Adam wydał "Porządek kościelny", sankcjonujący wyznanie ewangelicko-augsburskie w księstwie i regulujący powinności duchownych i wierzących. Za staraniem jego żony Katarzyny Sydonii w 1578 roku zostały wprowadzone specjalne prawa dla cieszyńskich ewangelików i równocześnie zakazano wyznawania innej wiary, niż luteranizm. Po śmierci Wacława III Adama w 1579 roku Katarzyna Sydonia przejęła władzę regencyjną w księstwie i rządziła nim do 1594 roku.

W 1594 roku władzę w księstwie objął syn Wacława III Adama i Katarzyny Sydonii, Adam Wacław (1574-1617). Początkowo, podobnie jak ojciec, był żarliwym protestantem, a w 1598 roku wydał nawet dokument, w którym zakazał działania innego wyznania na terenie księstwa jak tylko ewangelicko-augsburskie. Jego następcą został małoletni Fryderyk Wilhelm (1601-1625), ale rządy w jego imieniu sprawowała jako regentka starsza siostra, Elżbieta Lukrecja. W 1610 roku książę Adam Wacław zmienił wyznanie i przeszedł na katolicyzm, kończąc w dziejach księstwa okres reformacji. Krok ten mógł się wiązać z planami awansu księcia na katolickim dworze cesarskim, lecz równie dobrze z jego osobistym nawróceniem. Od tego momentu w księstwie oficjalnie Kościół katolicki wrócił do łask, co jednak nie pociągnęło za sobą większych restrykcji antyprotestanckich. Wypędzono kilku pastorów oraz zamknięto część kościołów protestanckich w dobrach należących bezpośrednio do księcia. Mieszkańcom księstwa nakazano powrót do katolicyzmu, a w Cieszynie ponownie osiedlili się wygnani dominikanie. Książe Adam Wacław zmarł wskutek obrażeń doznanych w czasie działań wojennych w Niderlandach. Nie pozostawił potomstwa, a tym samym wraz z nim wygasła linia Piastów cieszyńskich po mieczu i księstwo przeszło w ręce Habsburgów. Po śmierci Elżbiety Lukrecji - ostatniej Piastówny, księstwo cieszyńskie przypadło królom czeskim, którymi od 1526 roku byli Habsburgowie.

Bibliografia

Reformation und Gegenreformation in Oberschlesien. Die Auswirkungen auf Politik, Kunst und Kultur im ostmitteleuropäischen Kontext. hrsg. von Thomas Wünsch, Berlin 1994. C.d. Wojna trzydziestoletnia | Powrót do spisu treści