Promnitz Karol von
Karol von Promnitz (po 1535-1591)
Urodził się po 1535 roku w Lessendorff (Lasocin) w księstwie głogowskim, syn Kacpra Promnitza (+1543) i Ludmiły von Reidenburg, młodszy brat Stanisława Promnitza (1534/35 - 1568). Dzieciństwo spędził prawdopodobnie we Wrocławiu, kształcąc się wraz z bratem pod okiem stryja, biskupa Baltazara von Promnitz.
W dokumentach pszczyńskich Karol von Promnitz pojawia się od 1566 roku. Zanim zamieszkał na zamku w Pszczynie otarł się o dwór cesarski w Wiedniu, a także o wiele miast niemieckich. Państwo pszczyńskie przejął po niespodziewanej śmierci swojego brata w 1568 roku. Przejęcie rządów w Pszczynie zatwierdził cesarz Maksymilian II Habsburg (1564-1576) listem lennym z 20 marca 1570 wydanym w Pradze. List ten nadawał nowemu rządcy prawo do wszelkich dochodów, własności i mieszkańców ziemi pszczyńskiej. Początek rządów Karola Promnitza zapisał się w historii Pszczyny jako wielka rewolucja. Ogłosił on bowiem oficjalne przejście całego państwa na luteranizm w myśl panującej ówcześnie zasady cuius regio, eius religio. Wiązało się to z systematycznym usuwaniem z parafii księży katolickich i zastępowaniem ich predykantami protestanckimi. Proboszczów wysyłano w głąb Polski, co osłabiło związek Ziemi Pszczyńskiej z diecezją krakowską. Luteranizacja postępowała bardzo szybko w miastach, a zwłaszcza w na pół już luterańskiej Pszczynie. Oporne okazały się społeczności wiejskie, silnie związane z katolicyzmem. Na fali takich nastrojów Karol von Promnitz postanowił nałożyć kary na wszystkich, którzy unikali nabożeństw luterańskich. W przeciągu 12 lat luteranie zajęli niemalże wszystkie kościoły państwa pszczyńskiego, pomimo sprzeciwu kurii wrocławskiej i krakowskiej, które to słały listy protestacyjne przeciwko profanacji kościołów. Przejęte zostały także dobra bieruńskie(1578) i mikołowskie (1580). Katolickimi ostały się tylko kościoły w dobrach rycerskich – Bojszowy, Ćwiklice i Pawłowice, natomiast w dobrach Promnitza katolickim pozostał kościół w Lędzinach. W samej Pszczynie w ręku luteran znalazły się kościoły: pw. Wszystkich Świętych, św. Jadwigi oraz św. Wolfganga. Zgodnie z nauką Lutra lokalny kościół ewangelicki i jego wierni zostali całkowicie podporządkowani Promnitzom. W 1573 roku szkoła parafialna w Pszczynie stała się luterańska.
29 maja 1577 Karol von Promnitz utworzył urząd dziekana protestanckiego dla państwa pszczyńskiego, czyli tzw. urząd superintendenta. Jako pierwszy objął go Maciej Praetorius. W ramach pomocy otrzymał dwóch diakonów. Jednego do pracy z parafianami polskimi, drugiego do pracy z parafianami niemieckimi. W tym samym czasie na zamku pszczyńskim utworzono luterańską kaplicę.
23 maja 1572 roku Promnitz zakupił od księcia cieszyńskiego Wacława Adama za cenę 80 tys. talarów państwo stanowe Bielsko. Zajmowało ono powierzchnię około 200 km2, obejmowało miasto Bielsko z zamkiem (ok. 900 mieszkańców), wsie Stare Bielsko, Kamienicę, Olszówkę, Mikuszowice, Jaworze, Jasienicę, Międzyrzecze, Łopienicę, Mazańcowice, Bystrą, Ligotę, Dziedzice i Zabrzeg wraz ze szlachtą i wszystkimi mieszkańcami. Jak oceniają hagiografowie, nabycie Państwa Bielskiego było szczytowym osiągnięciem majątkowym w dziejach rodu Promnitzów na Śląsku w XVI wieku. W połowie lat 70. XVI wieku, w związku z problemami finansowymi, wierzyciele ogłosili upadłość Promnitza. W archiwum książąt w Pszczynie zachowały się dokumenty z lat 1577-1579, dotyczące problemów finansowych. Specjalnie powołana komisja wyliczyła, że na dzień 19 kwietnia 1578 zadłużenie Promnitza wyniosło 132.744 talarów. Ponadto nałożono blokadę na dobra bielskie, z których to od tej pory wszelkie dochody miały iść na pokrycie długów. Pogłębiąjące się zadłużenie doprowadziło do sprzedaży państwa bielskiego. Nabył je Adam Schaffgotsch za 55 tys. talarów.
Obok poważnych problemów finansowych Karol von Promnitz nadal kontynuował rozwój gospodarczy ziemi pszczyńskiej, zakładając kolejne folwarki pańszczyźniane - Szeroka, Kiełpów, Kobiór, Krzyżowice, Siedlice II, Suszec. Założył także cztery owczarnie i liczne stawy rybne. Promnitzowi zawdzięczają swoje istnienie wsie: Gostyń, Nowa Wieś, Górki, Jajosty i Panewniki. Swój wkład wniósł w działalność cechów rzemieślniczych, nadając przywileje szewcom z Mikołowa (1578), kuśnierzom w Pszczynie i Mikołowie (1585), karczmarzom i piwowarom (Kołaczek z Goczałkowic 1576, bracia Ostaszewscy z Pszczyny 1580). Do Pszczyny sprowadził też sukienników i płócienników. W 1580 roku zwolnił z pańszczyzny pszczyńskiego mistrza szewskiego Joachima Grzebło. Około roku 1570 założył i wydzierżawił palarnię wódki na zamku pszczyńskim, zaś w 1575 roku założył kuźnicę żelaza w Nowej Wsi. Mimo licznych zapomóg, pożyczek i darowizn państwo pszczyńskie coraz bardziej podupadało. Karol zaproponował kupno Pszczyny samemu cesarzowi Rudolfowi II, jednak ten odrzucił propozycję i powołał kolejną komisję, narzucając w 1585 roku administratora - kuratora Barona Zygfryda, pana na Żarach. Ten odsunął Karola zupełnie od władzy, zapewnił mu roczną rentę w wysokości 1200 talarów oraz mieszkanie na zamku pszczyńskim. Jego rachunki podlegały ścisłej kontroli starosty pszczyńskiego, którym został młodszy brat Kasper.
Niewiele wiadomo o ostatnich latach życia Karola von Promnitz. Zmarł w 1591 roku na zamku w Pszczynie. Po śmierci został pochowany w krypcie kościoła pw. Wszystkich Świętych. Skutki jego reformatorskich działań przetrwały na ziemiach pszczyńskich do dnia dzisiejszego, widoczne są choćby w wyznaniowym zróżnicowaniu ludności.
Bibliografia
J. Polak, Poczet panów i książąt pszczyńskich. Cz. 1, od Heleny Korybutówny do Jana Erdmanna Promnitz, Pszczyna 2007.
| |||||