Pius VI

Pius VI (1717-1799), papież

Po śmierci papieża Klemensa XIV (22 IX 1774) nastał długi, blisko pięciomiesięczny, wakans na Stolicy Apostolskiej. Po wielu burzliwych dyskusjach i sporach, 15 lutego 1775, konklawe, zebrane w pałacu na Kwirynale, dokonało wyboru Giovanniego Angelo Braschiego na papieża. Kardynał Braschi przyjął imię Piusa VI.

Urodził się 25 grudnia 1717 w Cesenie w Emilii w Państwie Kościelnym. Pochodził z arystokratycznej rodziny. Jego ojciec Mario Aurelia Tommaso i matka Anna Teresa Bandi zadbali o jego dobre wychowanie i wykształcenie. Studiował prawo oraz teologię. W 1735 roku zdobył w Cesenie doktorat z obojga prawa, a następnie kontynuował studia prawnicze w Ferrarze.

Po przybyciu do Ferrary kariera urzędnicza hrabiego Braschi nabrała przyspieszenia. W 1740 roku został sekretarzem kardynała Antonie Ruffo, który wówczas sprawował funkcję legata w mieście. Ponadto Braschii zarządzał diecezjami Ruffo, gdy ten został biskupem Ostii i Velletri. Swoje obowiązki wypełniał bardzo starannie dzięki czemu „awansował” i w 1753 roku pełnił funkcję prywatnego sekretarza papieża Benedykta XIV. Wtedy także, prawdopodobnie za papieską namową, przyjął święcenia kapłańskie. W 1757 roku został kanonikiem Bazyliki Watykańskiej, a rok później prałatem i referendarzem Trybunału Sygnatury Apostolskiej. Od 1766 roku, za pontyfikatu Klemensa XIII, sprawował odpowiedzialną funkcję skarbnika Kamery Apostolskiej. Jego następca Klemens XIV, za wcześniejszym wstawiennictwem króla neapolitańskiego, mianował w 1773 roku księdza Braschiego na kardynała-prezbitera San Onorfio.

15 lutego 1775 kardynałowie wybrali na papieża Braschiego. Było to 265 skrutynium i 134 dzień tego konklawe. Nowy papież przyjął imię Piusa VI ku czci wielkiego poprzednika Piusa V. Był raczej kandydatem kompromisowym pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami kasaty zakonu jezuitów, który formalnie został zniesiony za pontyfikatu Klemensa XIV. W momencie wyboru na papieża miał 58 lat. Biskupem został w trybie pilnym 21 lutego 1775, a dzień później nastąpiła uroczysta koronacja Giovanniego Angelo Braschiego na papieża.

Uważa się, że Pius VI miał tendencje do ulegania wpływom swojego otoczenia. Z jednej strony dał się zapamiętać jako dobry gospodarz budując w Wiecznym Mieście nowe drogi, modernizując porty w Anzio i Terracinie, czy osuszając bagna pontyjskie. Przeznaczał spore sumy na wznoszenie nowych budynków kulturalnych i sakralnych. Ufundował między innymi nową zakrystię Bazyliki Świętego Piotra czy Muzeum Pio-Clementino. Znany był jako wielki opiekun sztuki lokalnej. Wspierał finansowo mecenat nad artystami. Zreformował Uniwersytet w Rzymie i znacznie zwiększył zasób Muzeum Watykańskiego. Przedsięwziął szereg reform gospodarczych o charakterze merkantylistycznym. Niektóre jednak inwestycje Piusa VI okazały się nieprzemyślane i nierentowne, co doprowadziło wkrótce do całkowitego wyczerpania papieskiego skarbca. Sukcesem zakończyły się reformy w więziennictwie oraz w opiece społecznej Państwa Kościelnego. Z drugiej jednak strony został negatywnie zapamiętany przez wskrzeszenie nepotyzmu. Podniósł do rangi kardynałów swoich krewnych, nadał im wysokie pensje i wybudował dla nich w centrum Rzymu na Piazza Navone okazały Pałac Braschi. Wspierał pasjonistów, redemptorystów oraz zatwierdził powstałe w 1670 roku zgromadzenie marianów.

W dziedzinie politycznej cały pontyfikat papieża Piusa VI przypada na bardzo trudny okres dla Kościoła rzymskiego. W wielu krajach ówczesnej Europy ograniczano pozycję Kościoła. Dodatkowo narastająca laicyzacja i ateizm, a także rozwój etatyzmu, jansenizmu i józefinizmu spowodowały ogromny kryzys Kościoła i papiestwa. Trudności sprawiały także idee oświecenia, absolutyzm władców oraz wybuch Rewolucji we Francji. Prawdopodobnie właśnie trudna sytuacja polityczna była przyczyną nie dokonania ani jednej kanonizacji i ogłoszenia zaledwie 12 beatyfikacji za jego pontyfikatu.

W habsburskiej Austrii panował wówczas józefinizm. Cesarz Józef II skutecznie reformował swoje państwo. W reformach wkroczył także w sprawy kościelne, podporządkowując je całkowicie władzy świeckiej. Widząc samowolną politykę cesarza Józefa, Pius VI postanowił wybrać się z wizytą do Wiednia. 27 lutego 1782, orszak papieski wyruszył w kierunku Austrii. Papież próbował skłaniać cesarza do wycofania się z edyktu tolerancyjnego i zaprzestania reformowania Kościoła austriackiego. Wyprawa papieska zakończyła się totalną klęską dyplomatyczną. Nieciekawe położenie papieża pogorszyła cesarska ustawa z 29 lipca 1782 przyznająca wyłączne prawo obsadzania biskupstw i opactw w Lombardii cesarzowi. Dodatkowo, rok później przymuszony papież przyznał cesarzowi także takie same prawa w Mediolanie i Mantui. Cesarz Józef II doprowadził do zreformowania Kościoła w swoim państwie, nie zrywając kontaktów ze Stolicą Apostolską. Papież w wizji cesarza był tylko duchowym przywódcą Kościoła. Później w 1787 roku Józef II próbował jeszcze wprowadzić swoje założenia religijne w podległej sobie Belgii, ale spotkał się tam z oporem ludności cywilnej.

Nieco inaczej kreowała się sytuacja w Niemczech. Przeciwko papieżowi wystąpili arcybiskupi Kolonii, Trewiru, Moguncji oraz Salzburga. Programem ich działania był febronianizm. Zaprotestowali oni w 1784 roku przeciwko utworzeniu nuncjatury w Monachium. Uważali, że jest to ograniczenie ich jurysdykcji. W tzw. punktacji z Ems (22 punkty) zdecydowali uniezależnić się od jurysdykcji papieża. Uchwalili nowy regulamin stosunków Kościoła niemieckiego z Państwem Kościelnym.

Józefinizm rozwijał się także we włoskiej Toskanii, gdzie rządził brat cesarza Józefa II, Leopold II. Podobnie jak swój brat chciał stworzyć Kościół niezależny od papieża. Na synodzie zwołanym 18 września 1786 w Pistoi bp Scripio Ricci przyjął cztery artykuły gallikańskie z 1682 roku, wyjmując tym samym biskupów spod jurysdykcji papieskiej. Papież Pius VI nie pozostał bierny w tej sprawie. 28 sierpnia 1794 potępił bullą Auctorem fidei wszystkie postanowienia synodu z Pistoi.

Papież miał także problemy z utrzymaniem hierarchii w ryzach na wschodnich terenach Europy. W Rosji Katarzyna II zabiegała o włączenie Kościoła unickiego do prawosławia. Represje na unitach, zwłaszcza po roku 1795, spowodowały liczne apostazje na prawosławie. Przy okazji należy wspomnieć o dwuznacznym stosunku papieża Piusa VI do Rzeczypospolitej. W 1791 roku w Polsce uchwalono Konstytucję 3 maja. Papież Pius VI uznał ją pod warunkiem nieograniczania praw Kościoła. Niestety jednocześnie sprzyjał także Targowicy oraz potępił insurekcję kościuszkowską. Po upadku Rzeczypospolitej zlikwidował nuncjaturę w Warszawie.

Najgorsze skutki dla całego papiestwa i samego papieża przyniosła Rewolucja Francuska z 1789 roku. Podobnie jak w przypadku józefinizmu rozpoczęto reformowanie Kościoła bez jego udziału. Tym razem jednak na wiele większą skalę niż w Austrii. Cały majątek kościelny został zawłaszczony i oddany do dyspozycji państwa. Zlikwidowano zakony niecharytatywne i zredukowano liczbę diecezji. Dodatkowo przekreślono konkordat, który obowiązywał we Francji od 1516 roku. Początkowo papież nie angażował się w tę sprawę licząc, że ta rewolucja, jak każda inna, minie i Francja wróci do starego porządku. Jednak tym razem się przeliczył. 12 lipca 1790 uchwalono konstytucję cywilną kleru. Duchowni stali się urzędnikami państwowymi i mieli obowiązek złożyć przysięgę na konstytucję. Papież ostro potępił konstytucję i wydając brewe Quod aliquantum (10 III 1790) oraz Caritas quae docente Paulo (13 IV 1791) uznał konstytucję za schizmatycką i zagroził ekskomuniką wszystkim, którzy się jej podporządkują. „Kościół konstytucyjny” we Francji stanął na rozdrożu, a jego jedność została rozbita. W późniejszych latach księża mieli jeszcze obowiązek składać przysięgę posłuszeństwa wobec Republiki (1795 r.) oraz nienawiści do monarchii (1797 r.).

Pius VI poparł pierwszą koalicję antyfrancuską. Było to jednak poparcie de iure, ponieważ papiestwo nie posiadało wówczas poważniejszej siły zbrojnej. W 1796 roku Napoleon postawił ultimatum papieżowi. Chciał, aby Pius VI wycofał swoje uwagi i potępienia odnośnie konstytucji cywilnej kleru. Papież odrzucił żądanie Francji, a Napoleon wkroczył do Państwa Kościelnego. Pius VI musiał przyjąć warunku pokojowe. Państwo Kościelne miało być odtąd kontrolowane przez Francuzów. Dodatkowo wyznaczono kontrybucję w wysokości 21 milionów skudów, 100 dzieł sztuki oraz 500 cennych manuskryptów. Papież ogłosił 5 lipca 1796 brewe Pastoralis sollicitudo , które uznało Republikę Francuską. Jednak to brewe nie uspokoiło Napoleona. 16 lutego 1797 zawarto pokój w Tolentino, który znacznie zmniejszył terytorium Państwa Kościelnego i okroił papieski budżet o dodatkowe 46 milionów skudów kontrybucji. 11 stycznia 1798 zajęto Rzym, a 15 lutego obalono Państwo Kościelne, zdetronizowano papieża i ogłoszono powstanie Republiki Rzymskiej. Papież został wywieziony do Sieni, następnie do Florencji, Parmy, Turynu, Briancon oraz do Walencji nad Rodanem. Tam zmarł 29 sierpnia 1799 w wieku 82 lat więziony w cytadeli. Pochowany został na miejscowym cmentarzu bez papieskich honorów i bez udziału jakiejkolwiek osoby duchownej. W rewolucyjnym Paryżu ogłoszono: „umarł Pius szósty i ostatni...”. Dopiero dwa lata później za przyczyną następcy jego ciało zostało przeniesione do Rzymu i złożone w grotach Bazyliki Świętego Piotra. Urna z jego sercem powróciła do Walencji nad Rodanem.

Pius VI jeszcze za życia, świadomy sytuacji w jakiej znalazł się Kościół rzymski wydał dwie encykliki: Christi Ecclesiae regendae mundus (1797 r.) oraz Cum nos superiori Anno (1798 r.). Po śmierci Piusa VI konklawe zwołał, 1 grudnia 1799, Gian Francesco Albani w należącej do państwa Habsburgów Wenecji. 14 marca 1800 na następcę Piusa VI konklawe wybrało kardynała Luigiego Barnabę Chiaramontiego, który przyjął imię Piusa VII (pontyfikat 1800-1823).

Dokumenty Piusa VI

• Charitas - breve o przysiędze cywilnej we Francji z 13 IV 1791

Bibliografia

B. Kumor, Historia Kościoła, t. VI Czasy Nowożytne. Kościół w okresie absolutyzmu i Oświecenia, Lublin 2005; Chrześcijaństwo: Encyklopedia PWN, red. M. Broda, Warszawa 2007. Pius VI, s. 685; J.N.D. Kelly, Encyklopedia papieży, Warszawa 2006; J.W. Kowalski, Poczet papieży, Warszawa 1988; K. Banach, D. Wereda, Poczet papieży, Warszawa 2009; L. von Ranke, Dzieje papiestwa w XVI-XIX wieku, t. II, Warszawa 1974; M. Banaszak, Historia Kościoła katolickiego, t. III, Czasy nowożytne 1758-1914, Warszawa 1991; M. Gryczyński, Poczet papieży, Poznań 2006; R. Fischer-Wollpert, Leksykon papieży, Kraków 1998; S. Gilley, Narodziny nowożytnego papiestwa (1721-1878), [w:] Papiestwo XX wieków historii, red. P. Johnson, Warszawa 1998; Z. Zieliński, Papiestwo i papieże dwóch ostatnich wieków, Warszawa 1999. Foto: www.cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=193602)