Parafia św. Wojciecha w Bytomiu

Pierwsi franciszkanie na ziemiach polskich pojawili się ok. sześć lat po śmierci św. Franciszka z Asyżu, tj. ok. 1232 roku. Bytom otrzymał prawa miejskie (lokacja na prawie niemieckim) w 1254 roku. W latach 1258 – 1268 Władysław I, książę opolski, ufundował tutaj drewniane: kościół i klasztor św. Mikołaja (obecnie św. Wojciecha) i właśnie na to miejsce sprowadził zakon franciszkański. Przybycie do Bytomia Braci Mniejszych miało bardzo ważne znaczenie kulturalno - gospodarcze dla rozwoju miasta, gdyż byli oni propagatorami zachodnioeuropejskiej kultury. Swoją działalnością przyczynili się także znacząco do chrystianizacji lokalnego społeczeństwa zakładając pierwsze w Bytomiu stacje drogi krzyżowej, wprowadzając tradycję budowania szopki bożonarodzeniowej, regularne głoszenie kazań, masowe udzielaniu sakramentu pokuty oraz ułatwienie korzystania z odpustów.

W 1450 roku, na miejscu pierwotnie drewnianych zabudowań, wzniesiono murowany kompleks kościelno - klasztorny utrzymany w stylu gotyckim. Do czasów dzisiejszych nie zachował się żaden opis tych budynków, lecz istnieją przesłanki do tego, aby przypuszczać, że kościół posiadał prostokątną nawę z chórem zakonnym, zaś klasztor prawdopodobnie był przylegającym do kościoła czworobokiem z wewnętrznym dziedzińcem i studnią w środku. Z XV wieku pochodzi informacja, jakoby w tym czasie pracował w parafii o. Aleksy ze Spisza, który zmarł w opinii świętości. Wg notatki jednego z zachowanych roczników - zakonnik jaśniał po śmierci cudami.

Wojny husyckie w XV wieku oraz sympatia mieszkańców miasta wobec ruchu husyckiego spowodowały dwukrotnie wygnanie franciszkanów z ich bytomskiej siedziby – w 1430 r. i 1440 r. Wkrótce zakonnicy powrócili do Bytomia, jednak nie byli to już minoryci, a odłam surowiej interpretujący regułę zakonną - franciszkanie obserwanci (bernardyni).

W latach 50. XVI wieku przybrały na sile wpływy reformacji - wierni przechodzili masowo na protestantyzm. Brak przychylności ze strony mieszkańców oraz związane z tym ustanie finansowania doprowadziło bernardynów do kolejnego przymusowego opuszczenia miejsca pracy w 1598 roku. Ożywczym czasem rozwoju parafii stał się czas powrotu w roku 1605 gwardiana, o. Franciszka Marcinkowskiego. Człowiek ten przeprowadził generalny remont całego obiektu, i uruchomił w nim m.in. bibliotekę klasztorną, piekarnię, browar, założył stajnię oraz sad owocowy.

Trwająca w latach 1618 - 1648 wojna trzydziestoletnia przyniosła zakonnikom kolejne trudności. Najazdy Mansfelda i jego wojsk (1625 – 1627) oraz najazdy wojsk szwedzkich (1643) doprowadziły do kolejnego zniszczenia klasztoru i kościoła. Dopiero za panowania bytomskich Donnersmarcków, które rozpoczęło się w 1697 roku, kościół św. Wojciecha znów mógł przeżywać lata świetności. Kościół został odbudowany - pierwotnie zaplanowany był jako zespół zwartej zabudowy, jednowieżowy i jednonawowy. Po przebudowie zarówno klasztor, jak i kościół utrzymane były w stylu klasycznego baroku. Budynek kościoła został wzbogacony o dobudowaną nawę i kruchtę na wieży. Zakupiono nowe organy oraz przebudowano wnętrze. Z tego okresu pochodzą m.in. zachowane do dziś figury apostołów Piotra i Pawła, znajdujące się pod chórem, czy charakterystyczne zdobienia fasady kościoła.

Na mocy edyktu mówiącego o sekularyzacji, w roku 1810 kościół i zakon zostały przekazane zarządowi miasta. Przez dłuższy czas budynki te nie były użytkowane, dopiero po kilku latach zostały zagospodarowane na remizę strażacką i magazyn. Po kolejnych próbach adaptacji tychże obiektów, magistrat postanowił przekazać je gminie protestanckiej.

Zakończenie II wojny światowej oznaczało nowe nadzieje dla bytomskiej parafii, a wszystko to za sprawą ks. Zygmunta Staniszewskiego. Człowiek ten, wygnany ze swej ojczyzny, powrócił i gorliwie zabiegał o odnowę życia religijnego w parafii. Kapłan działał zwłaszcza wśród ludności kresowej przybyłej w tym czasie do Bytomia. Kresowiacy stopniowo "zastępowali" mieszkańców wyznania protestanckiego, często narodowości niemieckiej, opuszczających masowo Bytom po jego przyłączeniu do ziem polskich. W tym czasie zmieniono także "patrona" parafii ze św. Mikołaja na św. Wojciecha, męczennika słowiańskiego.

W 1952 roku, dzięki aprobacie Prymasa Polski Stefana Wyszyńskiego oraz Kurii Biskupiej w Opolu umożliwiony został historyczny powrót franciszkanów do ich macierzystej placówki. Niestety, po trwającym półtora wieku wygnaniu nie udało im się odzyskać klasztoru. Obecnie, w miejscu, gdzie kiedyś się znajdował, stoi secesyjny budynek Szkoły Podstawowej.

Kościół i na nowo erygowany klasztor przyłączone zostały do Prowincji Wniebowzięcia NMP, z siedzibą w Panewnikach. W roku 1955 pojawiły się nadzieje na odbudowę i remont kościoła. Plany te doczekały się swojej pełnej realizacji dziewięć lat później, a ich uwieńczeniem była konsekracja nowego ołtarza opatrzonego reliefowymi scenami z życia św. Wojciecha, autorstwa artysty Ludwika Konarzewskiego (juniora).

W latach 1995 - 1996 kościół został odmalowany. Dzięki staraniom ówczesnego proboszcza - o. Bartłomieja Kuźnika parafia od 1997 roku posiada relikwie swego patrona i orędownika, rodem z czeskiej Pragi.

17 kwietnia 2018 projekt Renowacja zabytkowego kościoła św. Wojciecha w Bytomiu, pl. Klasztorny 1 złożony przez Zakon Braci Mniejszych Dom Zakonny w Bytomiu został wybrany do dofinansowania ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Dzięki temu będzie możliwa renowacja i gruntowny remont tego zabytku.

Proboszczowie

ks. Zygmunt Staniszewski (1950-1954)
o. Innocenty Glensk (1954-1965)
o. Benedykt Niemiec (1965-1968)
o. Bartłomiej Kuźnik (1968-1998)
o. Juwencjusz Knosala (1998-2001)
o. Radomir Buchcik (2001-2007)
o. Rafał Kogut (2007-2013)
o. Melchizedek Olejok (2013-2022)
o. Idzi Soroburski (2022-nadal)

Bibliografia

K. Cwołek, Czas wyjść do ludzi, GN 2008, [dodatek gliwicki], s. 4-5; R. Blazy, Znaczenie placów śródmieścia Bytomia we współczesnym życiu miasta, Kraków 2004, s. 71; P. Nadolski, Bytom na starych fotografiach, Bytom 2007, s. 3; A. Krzyszkowska, Bytom wczoraj i dziś – Kościół p.w. Świętego Wojciecha, Bytomska Gazeta Miejska 2008 nr 9, s. 5; J. Drabina, Historia Bytomia, Bytom 1994, ss. 69-85; B. Krzemień OFM, N. Kubica Katalog Prowincji Wniebowzięcia NMP Zakonu Braci Mniejszych w Polsce, Katowice 2006, s. 43-45; Strona internetowa [1] (dostęp : 27.04.2013); Strona internetowa [2] (dostęp: 27.04.2013); Wiadomości Prowincji Wniebowzięcia NMP w Panewnikach.