Adwent: Różnice pomiędzy wersjami

Z e-ncyklopedia
(dr)
(Nie pokazano 4 pośrednich wersji utworzonych przez tego samego użytkownika)
Linia 5: Linia 5:
[[Plik:Zwiastowanie1.jpg|thumb|right|Zwiastowanie]]
[[Plik:Zwiastowanie1.jpg|thumb|right|Zwiastowanie]]


Adwent (łac. „adventus” przyjście, nadejście) oznacza czas poprzedzający przyjście i objawienie się Pana. Szczególny nacisk kładzie się na chwalebny charakter przyjścia Chrystusa. Jest to zatem czterotygodniowe święto poprzedzające Narodzenie Jezusa.Sobór w Efezie (431) podkreślając znacznie boskiego macierzyństwa Maryi (Theotokos) przyczynił się uroczystego obchodzenia dnia narodzenia Syna Bożego. Z tego powodu tygodnie poprzedzające Boże Narodzenie (oraz święto Objawienia Pańskiego) były dla chrześcijan czasem refleksji nad tajemnicą przyjścia Zbawiciela oraz zbawienia dokonanego przez Boga-Człowieka. W liturgii wschodniej okres przygotowania trwał cztery lub pięć tygodni. W tym czasie rozpamiętywano wydarzenia z życia Jana Chrzciciela i Maryi oraz proroków starotestamentowych zapowiadających przyjście Zbawiciela.
Adwent (łac. ''adventus'' przyjście, nadejście) oznacza czas poprzedzający przyjście i objawienie się Pana. Szczególny nacisk kładzie się na chwalebny charakter przyjścia Chrystusa. Jest to zatem czterotygodniowe święto poprzedzające Narodzenie Jezusa. Sobór w Efezie (431) podkreślając znaczenie boskiego macierzyństwa Maryi (Theotokos) przyczynił się do uroczystego obchodzenia Dnia Narodzenia Syna Bożego. Z tego powodu tygodnie poprzedzające [[Boże Narodzenie]] (oraz [[Uroczystość Objawienia Pańskiego (Trzech Króli)|święto Objawienia Pańskiego]]) były dla chrześcijan czasem refleksji nad tajemnicą przyjścia Zbawiciela oraz zbawienia dokonanego przez Boga-Człowieka. W liturgii wschodniej okres przygotowania trwał cztery lub pięć tygodni. W tym czasie rozpamiętywano wydarzenia z życia [[Św. Jan Chrzciciel|Jana Chrzciciela]] i Maryi oraz proroków starotestamentowych zapowiadających przyjście Zbawiciela.


W Kościele zachodnim najstarsze ślady adwentu spotykamy w Hiszpanii i Galii w IV wieku. Adwent miał tam charakter pokutny - z postem, abstynencją małżeńską oraz skupieniem i był przygotowaniem na święto Epifanii, a dopiero od V wieku na święto [[Boże Narodzenie |Bożego Narodzenia]]. Okresem przygotowawczym w Rzymie w VI wieku był okres dwóch tygodni przed Bożym Narodzeniem i przypadające  wtedy suche dni. Podczas tego okresu czytano ewangelie o zwiastowaniu NMP i działalności św. Jana Chrzciciela. Od czasów papieża Grzegorza Wielkiego adwent obejmował już cztery niedziele i polegał tylko na liturgicznym przygotowaniu  na przyjęcie Pana,  bez praktyk pokutnych. Sakramentarze gelazjańskie z VIII wieku mają pięć  niedziel adwentowych. Rozbieżność między tradycją gregoriańska, a gelazjańską trwała do XI wieku. W 996 roku za tradycją gregoriańską opowiedział się Synod w Orleanie.W VIII-IX w. msze adwentu uznano za rozpoczynające nowy rok liturgiczny. W Polsce  obchodzono pięć niedziel adwentowych do XII wieku. W VII wieku, gdy Galia przyjęła liturgię rzymską, nadała adwentowi charakter pokutny wyrażający się we fioletowym kolorze szat liturgicznych, opuszczaniu „Gloria” i „Te Deum”, ograniczaniu ozdób w kościele i muzyki organowej. W tej fazie adwent wrócił  do Rzymu i rozpowszechnił się od XI do XIII wieku w całym Kościele.
W Kościele zachodnim najstarsze ślady Adwentu spotykamy w Hiszpanii i Galii w IV wieku. Adwent miał tam charakter pokutny - z postem, abstynencją małżeńską oraz skupieniem i był przygotowaniem na święto Epifanii, a dopiero od V wieku na święto Bożego Narodzenia. Okresem przygotowawczym w Rzymie w VI wieku był okres dwóch tygodni przed Bożym Narodzeniem i przypadające  wtedy suche dni. Podczas tego okresu czytano ewangelie o zwiastowaniu NMP i działalności Jana Chrzciciela. Od czasów [[Grzegorz I Wielki|papieża Grzegorza I Wielkiego]] Adwent obejmował już cztery niedziele i polegał tylko na liturgicznym przygotowaniu  na przyjęcie Pana,  bez praktyk pokutnych. Sakramentarze gelazjańskie z VIII wieku mają pięć  niedziel adwentowych. Rozbieżność między tradycją gregoriańską, a gelazjańską trwała do XI wieku. W 996 roku za tradycją gregoriańską opowiedział się Synod w Orleanie. W VIII-IX w. msze Adwentu uznano za rozpoczynające nowy rok liturgiczny. W Polsce  obchodzono pięć niedziel adwentowych do XII wieku. W VII wieku, gdy Galia przyjęła liturgię rzymską, nadała adwentowi charakter pokutny wyrażający się we fioletowym kolorze szat liturgicznych, opuszczaniu '' Gloria '' i '' Te Deum'', ograniczaniu ozdób w kościele i muzyki organowej. W tej fazie Adwent wrócił  do Rzymu i rozpowszechnił się od XI do XIII wieku w całym Kościele.


== Adwent w liturgii - współcześnie==
== Adwent w liturgii - współcześnie==


Adwent oznacza "przyjście". Jest to okres liturgicznych przygotowań do Bożego Narodzenia, kiedy to w liturgii obchodzi się pamiątkę historycznego przyjścia Chrystusa na świat. W liturgii rzymskiej okres ten zaczyna się od pierwszej niedzieli adwentu i trwa  do 24 grudnia, obejmując cztery tygodnie. Czas Adwentu posiada trojaki sens. Jest to czas przygotowania do świąt Bożego Narodzenia – „pierwszego” przyjścia Boga na ziemię (czas przeszły) , przyjście Jezusa do serc wiernych w Eucharystii (czas teraźniejszy) oraz czas oczekiwania powtórnego nadejścia Chrystusa na końcu czasów (czas przyszły). W tym czasie wierni wzywania są do czujności oraz zmiany sposobu życia. Celowi temu służy dobór niedzielnych czytań mszalnych w którym głoszona jest potrzeba nawrócenia. W liturgii  używa się koloru fioletowego. Wyjątek stanowi trzecia niedziela kiedy to kapłan, kładąc nacisk na chwalebny charakter zbliżających się świąt, ubiera ornat w kolorze różowym. Dlatego też adwent jest nie tylko czasem pokuty, ile raczej radosnego oczekiwania. Opuszczanie „Gloria” nie jest wyrazem pokuty, jak w wielkim poście lecz znakiem czekania na nowe zabrzmienie hymnu anielskiego śpiewanego w noc narodzenia Jezusa (Łk 2, 14). W ten sposób okres Adwentu jest dla Kościoła także czasem wysiłku, jaki jest konieczny do spełnienia jego misji.  
Adwent oznacza ''przyjście''. Jest to okres liturgicznych przygotowań do Bożego Narodzenia, kiedy to w liturgii obchodzi się pamiątkę historycznego przyjścia Chrystusa na świat. W liturgii rzymskiej okres ten zaczyna się od pierwszej niedzieli Adwentu i trwa  do 24 grudnia, obejmując cztery tygodnie. Czas Adwentu posiada trojaki sens. Jest to czas przygotowania do Świąt Bożego Narodzenia – „pierwszego” przyjścia Boga na ziemię (czas przeszły) , przyjście Jezusa do serc wiernych w Eucharystii (czas teraźniejszy) oraz czas oczekiwania powtórnego nadejścia Chrystusa na końcu czasów (czas przyszły). W tym czasie wierni wzywani są do czujności oraz zmiany sposobu życia. Celowi temu służy dobór niedzielnych czytań mszalnych, w którym głoszona jest potrzeba nawrócenia. W liturgii  używa się koloru fioletowego. Wyjątek stanowi trzecia niedziela kiedy to kapłan, kładąc nacisk na chwalebny charakter zbliżających się świąt, ubiera ornat w kolorze różowym. Dlatego też Adwent jest nie tylko czasem pokuty, ile raczej radosnego oczekiwania. Opuszczanie '' Gloria '' nie jest wyrazem pokuty, jak w [[Wielki Post|Wielkim Poście]], lecz znakiem czekania na nowe zabrzmienie hymnu anielskiego śpiewanego w noc narodzenia Jezusa (Łk 2, 14). W ten sposób okres Adwentu jest dla Kościoła także czasem wysiłku, jaki jest konieczny do spełnienia jego misji.  


Adwent dzieli się na dwa podokresy, z których każdy  ma odrębne cechy, wyrażone w dwóch różnych prefacjach adwentowych Pierwszy podokres obejmuje czas od pierwszej niedzieli do 16 grudnia. Jego liturgia mówi o drugim przyjściu Chrystusa. Natomiast drugi przygotowuje wiernych bezpośrednio do Bożego Narodzenia, przez zachęcanie ich do odrodzenia w sobie dziecięctwa Bożego. Poszczególne dni tego podokresu mają własne teksty modlitw we mszy i brewiarzu. Czytania czwartej niedzieli ukazują postacie Starego testamentu i Maryję, oczekujących narodzenia Pana.
Adwent dzieli się na dwa podokresy, z których każdy  ma odrębne cechy, wyrażone w dwóch różnych prefacjach adwentowych. Pierwszy podokres obejmuje czas od pierwszej niedzieli do 16 grudnia. Jego liturgia mówi o drugim przyjściu Chrystusa. Natomiast drugi przygotowuje wiernych bezpośrednio do Bożego Narodzenia, przez zachęcanie ich do odrodzenia w sobie dziecięctwa Bożego. Poszczególne dni tego podokresu mają własne teksty modlitw we mszy i brewiarzu. Czytania czwartej niedzieli ukazują postacie Starego testamentu i Maryję, oczekujących narodzenia Pana.


Do symboli Adwentu należą  wieniec z czterema świecami symbolizującymi przebaczenie którym zostali obdarowani Adam i Ewa (pierwsza świeca), wiarę Abrahama któremu Bóg przyrzekł ziemię obiecaną (druga świeca), radość Dawida że z jego rodu wyjście Zbawiciel i przymierze z Bogiem (trzecia świeca) oraz nauczanie proroków zapowiadających królestwo Boże (czwarta świeca), kalendarz i lampion adwentowy.
Do symboli Adwentu należą: wieniec z czterema świecami symbolizującymi przebaczenie, którym zostali obdarowani Adam i Ewa (pierwsza świeca), wiara Abrahama któremu Bóg przyrzekł ziemię obiecaną (druga świeca), radość Dawida, że z jego rodu wyjdzie Zbawiciel i przymierze z Bogiem (trzecia świeca) oraz nauczanie proroków zapowiadających Królestwo Boże (czwarta świeca), kalendarz i lampion adwentowy.


== Adwent w tradycji polskiej ==
== Adwent w tradycji polskiej ==


Na zwyczaje adwentowe w Polsce wpłynęły szczególnie praktyki benedyktynów i cystersów. Stąd zwano go „czterdziestnicą” lub „przedgrodziem”. Charakter pokutny adwent znalazł w staropolskim przysłowiu "Święta Katarzyna klucz zgubiła, Święty Jędrzej znalazł, zamknął skrzypki zaraz”. Do tradycji polskiej należy również msza wotywna ku czci NMP odprawiana przed świtem zwana - roratami, która datuje się od czasów panowania Bolesława Wstydliwego. Król w czasie rorat umieszczał na ołtarzu zapaloną świecę   i oświadczał: „gotów jestem na sąd Boży”, zanim czynił to prymas Polski wypowiadając słowa „sum paratus ad adventum Domini”, zaś po nim kolejno senator, ziemianin, rycerz, mieszczanin i chłop, powtarzając słowa króla. W niektórych dzielnicach istniał zwyczaj „otrąbywania adwentu”. Rano i wieczór wiejscy chłopcy trąbili  na ligawkach, którymi przygrywali w czasie   rorat.  Wiele obyczajów ludowych wiąże się z kultem niektórych świętych . Głównie rozpowszechnił się zwyczaj wróżenia. W wigilię św. Marcina wróżono m. in. z kości gęsi, łupinek orzechów itd., w wigilię św. Andrzeja zaś lano wosk, a wróżby w wigilię św. Katarzyny praktykowane były głównie przez młodzież męską i związane były z planami matrymonialnymi. Z adwentem łączył się również zwyczaj „prządek”, który znalazł swoje odbicie w przysłowiach ludowych i w literaturze (m. in. L. Staff, Wieczornica; W. Reymont, Chłopi, H. Sienkiewicz, Potop).  
Na zwyczaje adwentowe w Polsce wpłynęły szczególnie praktyki benedyktynów i cystersów. Stąd zwano go '' czterdziestnicą '' lub '' przedgrodziem''. Charakter pokutny Adwent znalazł w staropolskim przysłowiu: '' Święta Katarzyna klucz zgubiła, Święty Jędrzej znalazł, zamknął skrzypki zaraz''. Do tradycji polskiej należy również msza wotywna ku czci NMP odprawiana przed świtem - zwana [[Roraty|roratami]] - która datuje się od czasów panowania Bolesława Wstydliwego. Król w czasie rorat umieszczał na ołtarzu zapaloną świecę i oświadczał: '' gotów jestem na sąd Boży'', za nim czynił to prymas Polski wypowiadając słowa '' sum paratus ad adventum Domini'', zaś po nim kolejno senator, ziemianin, rycerz, mieszczanin i chłop, powtarzając słowa króla. W niektórych dzielnicach istniał zwyczaj '' otrąbywania adwentu''. Rano i wieczór wiejscy chłopcy trąbili  na ligawkach, którymi przygrywali w czasie rorat.  Wiele obyczajów ludowych wiąże się z kultem niektórych świętych. Głównie rozpowszechnił się zwyczaj wróżenia. W wigilię [[Św. Marcin z Tours|św. Marcina]] wróżono m.in. z kości gęsi, łupinek orzechów itd., w wigilię [[Św. Andrzej Apostoł|św. Andrzeja]] zaś lano wosk, a wróżby w wigilię [[Św. Katarzyna Aleksandryjska|św. Katarzyny]] praktykowane były głównie przez młodzież męską i związane były z planami matrymonialnymi. Z Adwentem łączył się również zwyczaj '' prządek'', który znalazł swoje odbicie w przysłowiach ludowych i w literaturze (m.in. L. Staff, '' Wieczornica''; W. Reymont, '' Chłopi''; H. Sienkiewicz, '' Potop'').  


Na Górnym Śląsku, w okresie adwentu uroczyście obchodzi się dwa święta kościelne: [[św. Barbara|św. Barbary]] 4 grudnia i [[św. Mikołaj| św. Mikołaja]] 6 grudnia. W okresie międzywojennym funkcjonował na Górnym Śląsku zwyczaj budowania w ostatnim tygodniu przed pierwszą niedzielą adwentu "domków adwentowych". Wykonywano je z papieru, miały drzwi i okna otwierane, których było tyle ile dni adwentu. Dzieci codziennie otwierały jedno okno i znajdowały w nim słodycze. Te właśnie przedświąteczne  zabiegi wzmacniały atmosferę oczekiwania na święta Bożego Narodzenia.
Na Górnym Śląsku, w okresie Adwentu uroczyście obchodzi się dwa święta kościelne: [[św. Barbara|św. Barbary]] 4 grudnia i [[św. Mikołaj|św. Mikołaja]] 6 grudnia. W okresie międzywojennym funkcjonował na Górnym Śląsku zwyczaj budowania w ostatnim tygodniu przed pierwszą niedzielą Adwentu '' domków adwentowych''. Wykonywano je z papieru, miały drzwi i okna otwierane, których było tyle ile dni adwentu. Dzieci codziennie otwierały jedno okno i znajdowały w nim słodycze. Te właśnie przedświąteczne  zabiegi wzmacniały atmosferę oczekiwania na święta Bożego Narodzenia.


==Bibliografia==
==Bibliografia==

Wersja z 16:26, 1 gru 2018

Historia Adwentu

wieniec adwentowy
Zwiastowanie, autor: Guido Reni
Zwiastowanie, Antonello de Messina
Zwiastowanie

Adwent (łac. adventus przyjście, nadejście) oznacza czas poprzedzający przyjście i objawienie się Pana. Szczególny nacisk kładzie się na chwalebny charakter przyjścia Chrystusa. Jest to zatem czterotygodniowe święto poprzedzające Narodzenie Jezusa. Sobór w Efezie (431) podkreślając znaczenie boskiego macierzyństwa Maryi (Theotokos) przyczynił się do uroczystego obchodzenia Dnia Narodzenia Syna Bożego. Z tego powodu tygodnie poprzedzające Boże Narodzenie (oraz święto Objawienia Pańskiego) były dla chrześcijan czasem refleksji nad tajemnicą przyjścia Zbawiciela oraz zbawienia dokonanego przez Boga-Człowieka. W liturgii wschodniej okres przygotowania trwał cztery lub pięć tygodni. W tym czasie rozpamiętywano wydarzenia z życia Jana Chrzciciela i Maryi oraz proroków starotestamentowych zapowiadających przyjście Zbawiciela.

W Kościele zachodnim najstarsze ślady Adwentu spotykamy w Hiszpanii i Galii w IV wieku. Adwent miał tam charakter pokutny - z postem, abstynencją małżeńską oraz skupieniem i był przygotowaniem na święto Epifanii, a dopiero od V wieku na święto Bożego Narodzenia. Okresem przygotowawczym w Rzymie w VI wieku był okres dwóch tygodni przed Bożym Narodzeniem i przypadające wtedy suche dni. Podczas tego okresu czytano ewangelie o zwiastowaniu NMP i działalności Jana Chrzciciela. Od czasów papieża Grzegorza I Wielkiego Adwent obejmował już cztery niedziele i polegał tylko na liturgicznym przygotowaniu na przyjęcie Pana, bez praktyk pokutnych. Sakramentarze gelazjańskie z VIII wieku mają pięć niedziel adwentowych. Rozbieżność między tradycją gregoriańską, a gelazjańską trwała do XI wieku. W 996 roku za tradycją gregoriańską opowiedział się Synod w Orleanie. W VIII-IX w. msze Adwentu uznano za rozpoczynające nowy rok liturgiczny. W Polsce obchodzono pięć niedziel adwentowych do XII wieku. W VII wieku, gdy Galia przyjęła liturgię rzymską, nadała adwentowi charakter pokutny wyrażający się we fioletowym kolorze szat liturgicznych, opuszczaniu Gloria i Te Deum, ograniczaniu ozdób w kościele i muzyki organowej. W tej fazie Adwent wrócił do Rzymu i rozpowszechnił się od XI do XIII wieku w całym Kościele.

Adwent w liturgii - współcześnie

Adwent oznacza przyjście. Jest to okres liturgicznych przygotowań do Bożego Narodzenia, kiedy to w liturgii obchodzi się pamiątkę historycznego przyjścia Chrystusa na świat. W liturgii rzymskiej okres ten zaczyna się od pierwszej niedzieli Adwentu i trwa do 24 grudnia, obejmując cztery tygodnie. Czas Adwentu posiada trojaki sens. Jest to czas przygotowania do Świąt Bożego Narodzenia – „pierwszego” przyjścia Boga na ziemię (czas przeszły) , przyjście Jezusa do serc wiernych w Eucharystii (czas teraźniejszy) oraz czas oczekiwania powtórnego nadejścia Chrystusa na końcu czasów (czas przyszły). W tym czasie wierni wzywani są do czujności oraz zmiany sposobu życia. Celowi temu służy dobór niedzielnych czytań mszalnych, w którym głoszona jest potrzeba nawrócenia. W liturgii używa się koloru fioletowego. Wyjątek stanowi trzecia niedziela kiedy to kapłan, kładąc nacisk na chwalebny charakter zbliżających się świąt, ubiera ornat w kolorze różowym. Dlatego też Adwent jest nie tylko czasem pokuty, ile raczej radosnego oczekiwania. Opuszczanie Gloria nie jest wyrazem pokuty, jak w Wielkim Poście, lecz znakiem czekania na nowe zabrzmienie hymnu anielskiego śpiewanego w noc narodzenia Jezusa (Łk 2, 14). W ten sposób okres Adwentu jest dla Kościoła także czasem wysiłku, jaki jest konieczny do spełnienia jego misji.

Adwent dzieli się na dwa podokresy, z których każdy ma odrębne cechy, wyrażone w dwóch różnych prefacjach adwentowych. Pierwszy podokres obejmuje czas od pierwszej niedzieli do 16 grudnia. Jego liturgia mówi o drugim przyjściu Chrystusa. Natomiast drugi przygotowuje wiernych bezpośrednio do Bożego Narodzenia, przez zachęcanie ich do odrodzenia w sobie dziecięctwa Bożego. Poszczególne dni tego podokresu mają własne teksty modlitw we mszy i brewiarzu. Czytania czwartej niedzieli ukazują postacie Starego testamentu i Maryję, oczekujących narodzenia Pana.

Do symboli Adwentu należą: wieniec z czterema świecami symbolizującymi przebaczenie, którym zostali obdarowani Adam i Ewa (pierwsza świeca), wiara Abrahama któremu Bóg przyrzekł ziemię obiecaną (druga świeca), radość Dawida, że z jego rodu wyjdzie Zbawiciel i przymierze z Bogiem (trzecia świeca) oraz nauczanie proroków zapowiadających Królestwo Boże (czwarta świeca), kalendarz i lampion adwentowy.

Adwent w tradycji polskiej

Na zwyczaje adwentowe w Polsce wpłynęły szczególnie praktyki benedyktynów i cystersów. Stąd zwano go czterdziestnicą lub przedgrodziem. Charakter pokutny Adwent znalazł w staropolskim przysłowiu: Święta Katarzyna klucz zgubiła, Święty Jędrzej znalazł, zamknął skrzypki zaraz. Do tradycji polskiej należy również msza wotywna ku czci NMP odprawiana przed świtem - zwana roratami - która datuje się od czasów panowania Bolesława Wstydliwego. Król w czasie rorat umieszczał na ołtarzu zapaloną świecę i oświadczał: gotów jestem na sąd Boży, za nim czynił to prymas Polski wypowiadając słowa sum paratus ad adventum Domini, zaś po nim kolejno senator, ziemianin, rycerz, mieszczanin i chłop, powtarzając słowa króla. W niektórych dzielnicach istniał zwyczaj otrąbywania adwentu. Rano i wieczór wiejscy chłopcy trąbili na ligawkach, którymi przygrywali w czasie rorat. Wiele obyczajów ludowych wiąże się z kultem niektórych świętych. Głównie rozpowszechnił się zwyczaj wróżenia. W wigilię św. Marcina wróżono m.in. z kości gęsi, łupinek orzechów itd., w wigilię św. Andrzeja zaś lano wosk, a wróżby w wigilię św. Katarzyny praktykowane były głównie przez młodzież męską i związane były z planami matrymonialnymi. Z Adwentem łączył się również zwyczaj prządek, który znalazł swoje odbicie w przysłowiach ludowych i w literaturze (m.in. L. Staff, Wieczornica; W. Reymont, Chłopi; H. Sienkiewicz, Potop).

Na Górnym Śląsku, w okresie Adwentu uroczyście obchodzi się dwa święta kościelne: św. Barbary 4 grudnia i św. Mikołaja 6 grudnia. W okresie międzywojennym funkcjonował na Górnym Śląsku zwyczaj budowania w ostatnim tygodniu przed pierwszą niedzielą Adwentu domków adwentowych. Wykonywano je z papieru, miały drzwi i okna otwierane, których było tyle ile dni adwentu. Dzieci codziennie otwierały jedno okno i znajdowały w nim słodycze. Te właśnie przedświąteczne zabiegi wzmacniały atmosferę oczekiwania na święta Bożego Narodzenia.

Bibliografia

Encyklopedia Katolicka t. 2 (A-B), red. F. Gryglewicz, R. Łukaszczyk, Z. Sułkowski, Lublin 1976, s. 112-113; Encyklopedia Chrześcijaństwa, historia i współczesność 2000 lat nadziei, red. H. Witczyk, Kielce 2000, s. 33-34; ABC Chrześcijanina, mały słownik, red. Sylwester Zalewski, Warszawa 1996, s. 12; Encyklopedia Kościoła, t. 1 (A-K), opr. Frank L. Cross, Warszawa 2004, s. 22; J. Świtała-Mastalerz, Śląska pobożność w Gawędach Stacha Kropiciela, [w:] Pobożność ludowa w życiu liturgiczno-religijnym i w kulturze, red. R. Pierskała, T. Smolińska, Opole 2004, s. 130.