Św. Helena

Święto Helena cesarzowa

Pinakoteka Watykan

Święta Helena, której pełne imię po łacinie brzmiało Flavia Julia Helena, urodziła się ok. 250 roku w Drepanum w Bitynii (dzisiaj Turcja). Jej syn Konstantyn w późniejszym czasie nadał tej miejscowości nazwę Helenopolis. Niestety niewiele pozostało informacji o jej rodzinie. Wiadomo jednak, że należała do niższych sfer społeczeństwa rzymskiego. Jej rodzice prawdopodobnie prowadzili zajazd - późniejsza Święta często im pomagała - do którego przybywali przejezdni.

Była piękna, radosna a także bardzo uprzejma dla wszystkich, miała wielu wielbicieli. Któregoś dnia do ich rodzinnego zajazdu przybył Konstancjusz - pełne imię po łacinie Gaius Flavius Constantius - młody oficer, szlacheckiego pochodzenia. Został wysłany przez cesarza Aureliana w poselstwie do Hormisdasa, ówczesnego króla Persji. Św. Helena bardzo spodobała się Konstancjuszowi, niestety według prawa rzymskiego przeszkodą dla zawarcia między nimi małżeństwa, były różnice społeczne. W związku z tym postanowili żyć w konkubinacie, który w tamtych czasach był akceptowany, ponieważ w imperium rzymskim przeważał kult pogański.

Zarówno Helena, jak i Konstancjusz nie byli chrześcijanami, ale byli dobrymi i uczciwymi ludźmi, szanowanymi przez innych. Para wspólnie zamieszkała w rodzinnym mieście Konstancjusza, Naissus (obecnie Nisz w Serbii). Konstancjusz, jako oficer większość czasu spędzał poza domem, dlatego nie mógł być przy narodzinach ich syna Konstantyna (którego pełne imię po łacinie brzmiało Gaius Flavius Valerius Aurelius Claudius Constantinus).

Wówczas też często zmieniali się władcy imperium rzymskiego. Następcą Aureliana został Tacyt. Następnie kolejno rządzili Florian i Probus, który został zamordowany. Po nim władzę objął Karus. W 281 roku cesarz Karus mianował Konstancjusza namiestnikiem Dalmacji, dzięki temu mógł wspólnie ze św. Heleną i synem Konstantynem zamieszkać w stolicy Dalmacji, Salon. Gdy władzę objął Dioklecjan w 284 roku, ustanowił nowy system , w którym władza nad imperium została podzielona. Waleriusza Maksymianusa (Maksymiana) mianował cezarem i nadał mu tytuł Herculius. Dioklecjan natomiast ustanowił siebie Augustem, przyjął tytuł silnego boga - Jowisza. Maksymian później również otrzymał tytuł augusta, w związku z tym władzę nad imperium rzymskim sprawowali dwaj cesarzowie. Dioklecjan powołał Galeriusza oraz Konstancjusza do pomocy w sprawowaniu władzy.

Cesarz, który był pod wrażeniem osiągnięć Konstancjusza zaproponował mu poślubienie pasierbicy cesarza Maksymina, Teodory. Było trudno Konstancjuszowi, przede wszystkim ze względu na Helenę i ich syna. Ale jego pozycja oraz dobro stanu wymagały podjęcia decyzji. Św. Helena bardzo ciężko to zniosła. W 293 roku Galeriusz i Konstancjusz otrzymali tytuły cesarzy. W imperium rzymskim nastał okres panowania tetrarchii, każdy cesarz objął konkretne terytoria : Dioklecjan Wschód; Maksymian Zachód (Italię, Afrykę, Hiszpanię); Galeriusz, jako zastępca Dioklecjana, kraje bałkańskie; Konstancjusz, pełniący funkcję pomocnika i sukcesora Maksymiana, Galię i Brytanię.

Na starość Konstancjusz poprosił Galeriusza, aby jego syn Konstantyn mógł do niego przyjechać z Brytanii. Galeriusz niechętnie zgodził się na to, ale dzięki temu w 306 roku w Boulogne, Konstantyn po latach mógł się spotkać z ojcem. Wspólnie wyruszyli na kampanię wojenną, docierając do Szkocji. Konstancjusz zmarł w Yorku, a jego armia mianowała Konstantyna augustem. Nie był on w pełni cesarzem, gdyż panowanie nad Zachodem należało do Sewera.

Po powrocie, sprowadził swoją matkę Heleną i mianował ją cesarzową. Miała ona ogromny wpływ na rządzenie krajem, ponieważ Konstantyn bardzo liczył się z jej opinią. Konstantyn był dobrze przygotowany do pełnienia władzy, był również wspaniałym wodzem. Pragnął być coraz lepszym cesarzem oraz aby w imperium władzę sprawowała jedna osoba. Miał bowiem konkurencję w postaci Maksyncjusza, który pragnął zostać cesarzem. Niestety został odrzucony przez Dioklecja.

W 306 roku św. Helena podjęła aktywne działania na rzecz społeczeństwa, głównie udzielając się charytatywnie. Między 311 a 315 rokiem przyjęła wiarę chrześcijańską. Konstantyn oddał jej skarbiec cesarski, dzięki czemu św. Helena mogła dzielić się majątkiem z potrzebującymi. Rozdawała jałmużnę ubogim, uwalniała więźniów, a także pomagała uchodźcom wracać do ojczyzny.

W 312 roku niedaleko Mostu Mulwijskiego, który niedaleko Rzymu łączył brzegi Tybru, miało miejsce niezwykłe zdarzenie. Z opisów Laktancjusza wiadomo, że Konstantyn miał wizję podczas snu, w nocy przed bitwą. Uzyskał w niej nakaz, aby umieścić na tarczach żołnierzy „niebiański znak Boga". Miał nim być monogram Chrystusa, który zawierał dwie pierwsze litery imienia Christos (chi - X) oraz (rho - P), które miały na siebie nachodzić. Według innych historyków miał to być symbol słoneczny, czyli sześcioramienna gwiazda (X przekreślone pionową kreską), ponieważ Konstantyn podobnie jak jego ojciec wierzył w Słońce Niezwyciężone. Konstantyn coraz bardziej kierował się ku chrześcijaństwu. Z pewnością przyczyniała się do tego wiara jego matki Heleny, która w tym czasie prawdopodobnie przygotowywała się do przyjęcia chrztu świętego. Konstantyn chciał uprosić u Boga wsparcie w bitwie, umieszczając Boży znak na tarczach, który dla chrześcijan oznaczał wyznanie wiary a dla pogan wyraz ich wierzeń.

Również w Galii, gdy Konstantyn wyruszał do walki z Maksencjuszem, prawdopodobnie na niebie ukazał się świetlisty krzyż, na tle słońca. Konstantyn miał wtedy usłyszeć, że pod tym znakiem odniesie zwycięstwo. Następnej nocy, podczas snu Chrystus miał powiedzieć mu, aby umieścił ten znak na sztandarze żołnierzy. Później nazwano to labarum, czyli bojowy znak legionowy żołnierzy. Przy Konstantynie była jego matka św. Helena. 28 października 312 Konstantyn wraz z wojskiem, które na swoich tarczach i flagach miało znak Chrystusa, pokonał armię Maksencjusza niedaleko Czerwonych Skał (Saxa Rubra). Po zwycięstwie Konstantyn miał uznać siebie poddanym Krzyża. Polecił również, aby zbudować pomnik, który miał przedstawiać go z krzyżem w ręce. Pod nim miał być umieszczony napis: „ Pod tym znakiem zbawienia, prawdziwym świadectwem męstwa, ocaliłem Twoje miasto i uwolniłem je od tyrana". Po osiągnięciu władzy przyznano mu zachodnią część imperium. W lutym 313 roku w Mediolanie podczas spotkania z Licyniuszem, Konstantyn oddał mu swoją córkę, a także przyznał wschodnią część imperium. Zdecydowali również o wprowadzeniu tolerancji religijnej, którą wcześniej wprowadził Galeriusz. Po czym Licyniusz wysłał edykt, kończący prześladowanie chrześcijan, do władcy Bitynii.

W 324 roku rozstrzygnęła się walka o władzę pomiędzy Konstantynem a Licyniuszem. Konstantyn wraz z synem Kryspusem pokonał Licyniusza, który został zesłany do Tesaloniki, gdzie później go zabito. Konstantyn został wówczas jedynym władcą imperium rzymskiego i dał początek dynastii Flawiuszów.

W 325 roku Konstantyn mianował swoją matkę Helenę augustą. Św. Helenę zaczęto umieszczać na monetach. Przedstawiano ją jako pełną miłosierdzia, troszczącą się o najmniejszych, przygarniającą sieroty. W dokumentach określa się ją najpobożniejszą, czcigodną oraz najłaskawszą. Konstantyn słuchając rad matki oraz coraz bardziej otwierając się na chrześcijaństwo, wprowadzał nowe prawa m.in. zakaz wykonywania kary śmierci poprzez ukrzyżowanie. Ponadto ustanowił niedzielę dniem świątecznym, w którym chrześcijanie nie muszą pracować, zwolnił od płacenia podatków kapłanów chrześcijańskich oraz służby wojskowej, zatwierdził nowe prawo małżeńskie, które ograniczało możliwość rozwodu, uznawało karę śmierci za grzech cudzołóstwa, zakazywało trzymania konkubin, dawało opiekę sierotom oraz wdowom. Zakazano dręczenia niewolników oraz walk gladiatorów, biskupom przekazano sądzenie chrześcijan. Zarówno Konstantyn, jak i Helena dążyli do doskonałości chrześcijańskiej, chcieli przyjąć Chrystusa i żyć w zgodzie jego przykazaniami i w taki sposób rządzili cesarstwem.

Św. Helena, mając 76 lat postanowiła wyruszyć na pielgrzymkę do Ziemi Świętej. Przyjmuje się, że poszła z „modlitwą błagalną za nieszczęśliwego syna", który krwawo rozstrzygał spory rodzinne. Prawdopodobnie św. Helena marzyła o odnalezieniu Krzyża Świętego, który mógł się znajdować pod posągami (ołtarzami) Jowisza i Wenery z II wieku, z polecenia cesarza Hadriana ustawionymi na Golgocie. Chciał on w ten sposób zatrzeć ślady Męki Chrystusa. Podczas poszukiwań oraz oczyszczania świątyni z pogańskich posągów pomagał św. Helenie biskup Jerozolimy Makary. Udało się im odnaleźć trzy krzyże. Według tradycji nie udało się rozpoznać krzyża, na którym umarł Chrystus. Biskup Makary miał zaproponować zrobienie doświadczenia, polegającego na zaniesieniu trzech krzyży do chorej kobiety. Następnie każdym krzyżem dotykano jej ciała, każdym po kolei. Dopiero po dotknięciu trzecim krzyżem nastąpił cud, ponieważ kobieta nagle wyzdrowiała. Wtedy było już wiadomo, że jest to Krzyż Pański. Nie wiadomo, czy to za sprawą św. Heleny odnaleziono Krzyż, który stał się skarbem chrześcijańskim. Św. Helena z radości miała wystawić w tamtym miejscu wspaniałą świątynię, która została nazwana bazyliką Świętego Krzyża. W niej, w srebrnej oprawie umieszczono część Drzewa Świętego. Fragment Krzyża przesłała Konstantynowi, który podzielił go na dwie części, a następnie umieścił jedną w cesarskim skarbcu w Konstantynopolu, a drugą wysłał do Rzymu, gdzie wzniesiono Kościół pod wezwaniem Krzyża Świętego. Mniejsze fragmenty Krzyża rozesłano do Kościołów na całym świecie. Obecnie największa część drzewa Krzyża Świętego znajduje się w Kościele świętej Guduli w Brukseli.

Św. Helena wybudowała również Kościół na Golgocie (Zmartwychwstania Pańskiego) i kolejny w Ziemi Świętej, przy Grocie Betlejemskiej (bazylika Narodzenia Pańskiego). Ufundowała także Kościół na Górze Oliwnej (Wniebowstąpienia Pańskiego), a także ok. 30 świątyń w różnych miastach w imperium rzymskim.

Ok. 327-330 roku wróciła do Rzymu, po czym w Nikomedii, prawdopodobnie w wieku 80 lat zmarła. Jej szczątki umieszczono w sarkofagu i złożono w mauzoleum via Lavicana w Rzymie.

Kult św. Heleny rozpoczął się tuż po jej śmierci. Euzebiusz z Cezarei nazwał ją godną wiecznej pamięci. W martyrologium rzymskim, znajduje się wpis o obchodach uroczystości „świętej Heleny, matki bogobojnego Konstantyna Wielkiego, który pierwszy dał wszystkim władcom wspaniały przykład jak należy bronić Kościoła i jak go rozszerzać". Relikwie św. Heleny znajdywały się w rzymskim sarkofagu do 840 roku, gdy ich część przeniesiono do Kościoła Santa Maria in Ara Coeli w Rzymie. Pozostałe części przekazano Szampanii, opactwu Hautvillers. Miejsce to stało się następnie głównym miejscem kultu św. Heleny. W czasie rewolucji francuskiej jeden z duchownych schował relikwie chcąc ocalić ją przed profanacją. Później przekazano je Kościołowi Saint Leu w Paryżu. Św. Helena była i jest czczona w takich miejscowościach Europy jak : Pesaro, Ascoli, Piceno (Italia), Trewir, Bonn, a także w Xanten (Nadrenia) oraz na Węgrzech. Miastu llliberis w południowej Francji nadano na jej cześć nazwę Castrum Helenae. Duży kult świętej rozszerzył się w Anglii. Powstała nawet tradycja mówiąca, że Helena była córką jednego z brytyjskich książąt. Została patronką ok. 20 Kościołów na wyspach brytyjskich.

W Polsce od XV wieku do 1991 roku w Lublinie znajdowała się spora część Krzyża Świętego, którą cesarz Konstantyn złożył w skarbcu cesarskim. Najpopularniejszym miejscem w Polsce związanym z relikwią Krzyża Świętego, a także ze św. Heleną jest klasztor i Kościół Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej na Łysej Górze. Kościół Świętego Krzyża, znajdujący się w górach nazywanych z tego powodu Górami Świętokrzyskimi, został ufundowany w XI lub XIII wieku. Tam powstało też opactwo benedyktynów.

Ze św. Heleną cesarzową wiąże się także pustelnia i kaplica w Kalwarii Zebrzydowskiej. Znajdującej się tam kaplicy odpustu 18 sierpnia 1760 udzielił papież Klemens XIII. W Polsce wezwaniem św. Heleny nosi kościół w Nowym Sączu.

Św. Helena jest czczona również przez cerkiew prawosławną, a także przez anglikanów. W Nowym Jorku anglikańskie żeńskie zgromadzenie zakonne nosi nazwę się Order of Saint Helene. Siostry oprócz codziennej modlitwy, udzielają się charytatywnie, prowadzą szkołę dla dziewcząt w Kentucky, a także misje w Liberii.

W ikonografii św. Helena jest przedstawiana zwykle w bogatym płaszczu cesarskim, czasami w habicie mniszki oraz koronie. Na nielicznych obrazach umieszcza się koronę cierniową i gwoździe, jako narzędzie Męki Pańskiej. Stąd św. Helena jest nazywana patronką wytwórców gwoździ i igieł. Jest także przedstawiana czasem z synem Konstantynem stojącym u stóp Krzyża Świętego. Wiele obrazów, fresków, a także rzeźb przedstawiających św. Helenę można znaleźć na przykład w katedrze w Reims, Kościele Santa Croce we Florencji, Arezzo, Luwrze, Calenciennes, Sienie, a także w Saint-Juste de Valacabrere. Jej atrybutami są: duży krzyż stojący obok niej; krzyż, który obejmuje ramieniem; mały krzyż w dłoni; trzy krzyże i trzy gwoździe oraz model kościoła.

• Wspomnienie świętej Heleny przypada 18 sierpnia.

Bibliografia

J. Świdziński, Święci władcy. Leksykon, wyd. Salwator 2010.