ks. Jerzy Myszor

Historia Kościoła na Śląsku. Bibliografia wybranych publikacji z dziedziny historia Kościoła na Śląsku, które ukazały się do 2007 roku

Katowice 2007

Słowo wstępne

Bibliografia ma charakter autorski, to znaczy nie pretenduje do całościowego ujęcia literatury dotyczącej historii Kościoła na Śląsku. Jest subiektywnym wyborem druków zwartych i opracowań, jakie zostały opublikowane przed i po II wojnie światowej. Przy wyborze pozycji bibliograficznych Autorowi przyświecała myśl przyjścia z pomocą studentowi pragnącemu napisać pracę dyplomową z historii Kościoła Śląsku na poziomie magisterium. W trakcie zajęć prowadzonym na seminarium naukowym z historii Kościoła na Śląsku zauważono, że studenci piszący prace magisterskie obracają się w kręgu kilku, najwyżej kilkunastu opracowań o charakterze ogólnym, żeby nie powiedzieć - podręcznikowym, stosunkowo rzadko sięgają po opracowania i przyczynki wysoko wyspecjalizowane. Jeszcze większą trudność sprawia im dotarcie do tych opracowań, które posiadają odpowiednią wartość naukową.. Być może spowodowane to jest lenistwem umysłowym lub brakiem umiejętności poszukiwania książek i artykułów przy pomocy specjalistycznych bibliografii oraz dotarcia do tych opracowań, które problematykę kościelną traktują tylko pobocznie. Celem niniejszej Bibliografii jest więc nakłonienie uczestników seminarium naukowego do szukania literatury przedmiotu spośród bardzo bogatej oferty ukrytej najczęściej w czasopismach naukowych, pracach zbiorowych i materiałach posesyjnych. Student przystępujący do pisania pracy dyplomowej kieruje swe pierwsze kroki zwykle w stronę katalogu bibliotecznego, w którym jednak przeważa układ alfabetyczny, a podział literatury naukowej od strony rzeczowej jest zbyt ogólny. Autor bibliografii odszedł od układu chronologicznego, widząc większą przydatność w pracy ze studentami z układu przedmiotowego. W pracy nad bibliografią przeszukano wiele specjalistycznych czasopism (roczniki, kwartalniki, miesięczniki, księgi jubileuszowe, dzieła zbiorowe itd), autorstwa zarówno polskich jak i niemieckich historyków w zasadzie dostępnych czytelnikowi polskiemu.

Pierwsza edycja bibliografii ukazała się na stronach internetowych Wydziału Teologicznego UŚ i spotkała się z dużym zainteresowaniem studentów historii i wielu miłośników historii, szukających wskazówek bibliograficznych. Zawartość Bibliografii oddaje głównie zasób biblioteki Wydziału Teologicznego UŚ, Biblioteki Śląskiej, Biblioteki Wydziału Teologicznego w Opolu. Do Bibliografii dołączono wykaz wybranych prac magisterskich napisanych na seminarium naukowym z historii Kościoła na Śląsku w Wyższym Śląskim Seminarium Duchownym w Katowicach. Znaczny wkład w powstanie bibliografii wniosła prof. Wanda Musialik, pracownik Instytutu Śląskiego w Opolu, której w tym miejscu składam serdeczne podziękowania. W zakończeniu podano praktyczne wskazówki jak należy poprawnie tworzyć przypisy i bibliografię załącznikową.

Uwagi wstępne

Termin bibliografia jest pochodzenia greckiego i pierwotnie oznaczał czynność przepisywania książek i w tym znaczeniu przetrwał aż do końca średniowiecza, kiedy wynalazek Gutenberga zaczął znajdować coraz powszechniejsze zastosowanie. Coraz liczniejsze druki domagały się jakiegoś opisu i uporządkowania. Odtąd termin przepisywanie (bibliografeo) zaczął oznaczać czynność opisywania i porządkowania ukazujących się druków zgodnie z przyjętymi kryteriami.

Obecnie pod terminem bibliografia rozumie się uporządkowany spis dokumentów, opracowań dobranych wg określonych kryteriów, spełniających pożądane zadania informacyjne . W zależności od stosowanego kryterium formalnego, treściowego powstaje uporządkowany zbiór o charakterze wyselekcjonowanym. I tak na przykład zastosowanie kryterium geograficznego sprawia, że powstaje bibliografia regionalna; treściowego - bibliografia przedmiotowa, itd.

Rozwój bibliografii nastąpił w dobie Odrodzenia wraz z upowszechnieniem drukarstwa i wzrostem liczby książek. W XV w. powstały liczne bibliografie dotyczące poszczególnych dziedzin wiedzy. Od XVII w. wydawane były czasopisma o charakterze informacyjno-bibliograficznym. Przy końcu XVIII w. większość krajów europejskich posiadało już swoją bibliografię narodową. W 1920 r. sformułowano postulat normalizacji opisu bibliografii w skali światowej. Pierwsze opracowanie tej tematyki dał G. Schneider w „Handbuch der Bibliographie” (1923) oraz “Einfűhrung in die Bibliographie”. Początki bibliografii polskiej wiążą się z nazwiskiem S. Starowolskiego, autora “Scriptorum Polonicorum hecatonstas” wydanym w 1625 r., zaś pierwszą polską bibliografię narodową opracował J. A. Załuski.

W 1870 r. Karol Estreicher rozpoczął wydawanie Bibliografii Polskiej, jednej z najważniejszych aż po dzień dzisiejszy bibliografii polskich. Zamierzeniem K. Estreichera było objęcie całości produkcji wydawniczej w Polsce do końca XIX w. Jego pracę kontynuował syn Stanisław i wnuk Karol. W latach 1870-1939 ukazał się drukiem 37 tomów. W okresie międzywojennym prace bibliograficzne podjął Instytut Bibliograficzny przy Bibliotece Narodowej (1928), który wydawał “Urzędowy Wykaz Druków”. Po zakończeniu II wojny światowej Instytut stał się centralną placówką w zakresie bibliografii. Obok “Przeglądu Bibliograficznego” wydaje bibliografie tytułów czasopism, ich zawartości.

Bibliografia Historii Kościoła na Śląsku ze względu na usytuowanie geograficzne Śląska, a co za tym idzie – przenikania się kultur, jest zwykle częścią bibliografii polskiej i niemieckiej, ale również czeskiej.

Zapis bibliograficzny wykorzystanych pozycji

Dzieło naukowe o charakterze badawczym powinno wprowadzać czytelnika w zagadnienie, które omawia, a jednocześnie winno pozwolić czytelnikowi na śledzenie toku myślenia oraz ułatwić kontrolę stawianych przez Autora tez. Dokumentacja praca naukowej Autora może czasem mieścić się w samym tekście dzieła, ale często ze względów praktycznych, z racji jasności i przejrzystości narracji, wstawia się ją poza tekstem, to jest pod stroną lub pod koniec rozdziału, względnie całej książki. W takim przypadku dokumentacja pracy naukowej przybiera formę przypisów, bibliografii załącznikowej oraz Aneksu.

Przypis

Przypis jest to informacja umieszczona poza tekstem, która może przybrać formę wskazówki o pochodzeniu informacji (opinii, twierdzenia i in.) zamieszczonej w tekście głównym, czasem tłumaczenie słowa obcojęzycznego, lub oddanie fonetycznej wymowy tych wyrazów, które zostały zastosowane w tekście głównym. Objętość przypisów w zasadzie jest nieograniczona, może składać się z jednego słowa, jednego lub kilkudziesięciu zdań. Przyjmuje się generalną zasadę, że przypisy winny być krótkie, czytelne i zrozumiałe oraz konsekwentnie, jeśli chodzi o formę, stosowane w całym tekście pracy.

W pracy naukowej najważniejszą funkcje spełniają przypisy bibliograficzne. Ich zadaniem jest dokumentowanie przez autora twierdzenia i odsyłanie czytelnika do wykorzystanego w pracy źródła lub literatury przedmiotu. Nie dokumentuje się zdań zawierających fakty należące do tzw. wiedzy ogólnej, powszechnie znane lub możliwe do odnalezienia w popularnym leksykonie, podręczniku lub encyklopedii.

Wszystkie inne informacje o charakterze szczegółowym a nie należące do kanonu faktów powszechnie znanych, należy udokumentować przez podanie źródła ich pochodzenia. W pracy magisterskiej należy przestrzegać zasady, iż lepiej więcej dokumentacji niż mniej, z tym, że przypisy nie powinny swą objętością przekraczać 1/3 części tekstu.

Właściwie po dzień dzisiejszy w polskiej literaturze naukowej nie ma powszechnie przyjętego i co najważniejsze - stosowanego systemu tworzenia przypisów. Ostatnio wydane zasady redagowania przypisów bibliograficznych zostały opublikowane w 1994. Różne ośrodki naukowe, redakcje wydawnictwa i czasopism stosują nadal ułożone przez siebie zasady tworzenia przypisów. Najogólniej można zauważyć, że obecnie w bibliografii polskiej panuje tzw. kropkowy i przecinkowy zapis bibliograficzny. Ten drugi, zgodny z wyżej cytowaną normą, wychodzi z założenia, że przypis winien mieć formę zdania zamkniętego, którego poszczególne elementy przedzielić należy przecinkami a całe zdanie zakończyć kropką.

Student musi znać teoretyczne zasady prawidłowej budowy przypisu, aby w sposób właściwy móc korzystać z dzieła, nad którym pracuje i umożliwić czytelnikowi śledzenie pracy nad tekstem. Od pracy licencjackiej i magisterskiej wymaga się nienagannie sporządzonych przypisów.

Przypisy bibliograficzne dzielimy na przypisy bibliograficzne pełne i skrócone. Przypis bibliograficzny pełny składa się z pełnego lub skróconego przez wykropkowanie cytatu zdania lub zdań, na które autor powołuje się jako na podstawę swej informacji lub poparcie swego twierdzenia. Może to być również twierdzenie, z którym autor polemizuje. Cytat umieszcza się z reguły w cudzysłowie. Bezpośrednio po cytacie następuje informacja bibliograficzna, czyli miejsce pochodzenia.

Elementy opisu w kolejności występowania:

Imię ( skrócone do pierwszej litery) i nazwisko Autora dzieła. Pomija się stosowane czasem na stronie tytułowej dodatkowe określenie Autora ( ks. prof. , dr ): J. Kowalski
Pełny tytuł dzieła: Historia Polski w czasach nowożytnych.
Tom, w przypadku, gdy cytowane dzieło jest wielotomowe, np.: t. 2.
Wydanie — o ile dzieło miało ich więcej niż jedno, np.: wyd. 4. Należy korzystać z najnowszego wydania. Dopuszcza się korzystanie z wydania wcześniejszego.
Miejsce wydania w brzmieniu, jaki znajduje się na stronie tytułowej Warszawa, względnie Breslau
Rok wydania 1935. Przy roku wydania nie umieszczamy litery „r.".
Strona (lub strony), z której pochodzi informacja lub cytat: s. 328. Jeśli cytat zajmuje kilka stron, podajemy stronę pierwszą i ostatnią, łącząc je kreską, np.: s. 367-369.
Nazwę serii podaje się na końcu przypisu w nawiasach.

Przykład opisu bibliograficznego w systemie „przecinkowym” (zalecanym).

 J. Kowalski, Historia Polski w czasach nowożytnych, wyd. 3, Warszawa 1935, s. 328.

Jeśli po powyższym przypisie następuje bezpośrednio przypis, który powołuje się na to samo dzieło, wówczas zastępujemy w nim nazwę autora, tytuł dzieła, tom, wydanie, miejsce i rok wydania słowem „Tamże", po słowie tym kładziemy przecinek i podajemy właściwą stronę:

 J. Kowalski, tamże, s. 321.

Jeśli w następnym w kolejności przypisie powołujemy się na tę samą stronę, co w pierwszym, wówczas możemy się ograniczyć do słowa „Tamże", nie podając strony.

   Tamże.

W przypadku, jeśli po przypisie powołującym się na dzieło Kowalskiego znajduje się przypis powołujący się na dzieło innego np. Sikorskiego, to wtedy powstaje następujący ciąg przypisów.

 J. Kowalski, Historia Polski w czasach nowożytnych, wyd. 3, Warszawa 1935, s. 328.
 Tamże, s. 345-367.
 S. Sikorski, Stosunki feudalne w średniowiecznej Polsce, wyd. 2, Warszawa 1947, s. 453.
 Kowalski, Historia..., s. 356.

Jeśli powołujemy się na dwa lub nawet więcej dzieł tego samego autora, to każde ponownie cytowane dzieło Autora należy odpowiednio wyróżnić.

  J. Kowalski, Historia Polski w czasach nowożytnych, wyd. 3, Warszawa 1935, s. 328.
  J. Kowalski, Problem wojny w dziełach polskich humanistów, Katowice 1956, s. 34.
  Kowalski, Historia..., s. 356.
  Kowalski, Problem wojny i pokoju..., s. 39.

Jeśli bardzo często powołujemy się na jakieś dzieło, wówczas możemy określić je w przypisach specjalnym skrótem, w tym celu na początku pracy magisterskiej należy utworzyć wykaz skrótów, w którym zamieszczamy pełny opis cytowanego działa i zastosowany wobec niego skrót.

SBKS = Słownik biograficzny katolicyzmu społecznego w Polsce,
STHSO = Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego
SSHT = Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne
PSB = Polski Słownik Biograficzny.

Wykaz skrótów powszechnie stosowanych w literaturze teologicznej można znaleźć w Encyklopedii Katolickiej, Lublin. Gdy praca magisterska nie jest obszerna i nie zawiera bibliografii, wówczas kładziemy pierwszy przypis w formie rozwiniętej i w nim objaśniamy skrót, którego dalej będziemy używali. Przykład:

J. Kopiec, Eine kurze Nachricht über Schlesien aus dem Jahr 1716, Archiv für schlesische Kirchengeschichte 50 (1992), s. 255-262, (dalej cyt. ASKG).

Przy powoływaniu się na artykuły drukowane w dziele stanowiącym zbiór artykułów przypis przybiera następujący kształt:

nazwa autora,
pełny tytuł artykułu,
litera „w” z dwukropkiem w nawiasie kwadratowym [w:],
pełny tytuł dzieła zbiorowego,
tom, (jeśli to dzieło wielotomowe),
wydanie (tylko, jeśli drugie lub następne),
miejsce wydania,
rok wydania,
strona (lub strony).

Przykład:

1J. Chmielewski, Środowisko rodzinne i lata młodzieńcze ks. Jana Alojzego Ficka, [w:] Ks. Jan A. Ficek i Piekary Śląskie w XIX wieku, red. W. Świątkiewicz, J. Wycisło, Katowice 1992, s. 53-70.

Jeśli powołujemy się na informacje zaczerpnięte z artykułu zamieszczonego w czasopiśmie to przypis otrzymuje następujący kształt:

Imię i nazwisko autora,
pełny tytuł artykułu,
tytuł czasopisma w cudzysłowie (lub kursywą)
tom czasopisma,
rok wydania, w nawiasach 
zeszyt, (względnie numer)
strona (lub strony).

Przykład:

1K. Dola, Relacje o stanie archiprezbiteratu otmuchowskiego w 1736 i 1737 roku, „Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego” 13 (1992), s. 270-276.

lub:

1K. Dola, Relacje o stanie archiprezbiteratu otmuchowskiego w 1736 i 1737 roku, Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego 13 (1992), s. 270-276.

Prócz przypisów sporządzonych z dzieł zwartych, artykułów w czasopismach i artykułów w pracach stanowiących zbiory artykułów istnieje jeszcze jeden ich rodzaj — przypisy ze źródeł archiwalnych.

Przypis ze źródła archiwalnego Jeśli cytujemy źródła rękopiśmienne znajdujące się w archiwum to przypis winien składać się z następujących elementów:

opis dokumentu,
miejsce przechowywania,
zespół, 
tom (poszyt, volumin),
sygnatura,
strona względnie karta

Przykład:

1 Rymer i Lewek do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 21 X 1921, AAN. Zespół MWRiOP, sygn. 443. Naczelna Rada Ludowa, Wydział Wyznań Religijnych, sygn. IV 1359/21, s. 220-221.
2 Ks. Eugeniusz Brzuska, Cieszyn. Polityczna i obywatelska działalność..., E. Szramek, koreferat na temat: „Polityczna i obywatelska działalność duchowieństwa” 30 XI 1928. AAKat. Synod, polityczna i obywatelska działalność duchowieństwa 1928-1930, bez sygn.

Przypis może powoływać się na jedną pozycję, może jednak zawierać ich kilka lub kilkanaście. W tym ostatnim przypadku oddzielamy poszczególne pozycje średnikiem (;). W przypisie — odmiennie niż w bibliografii — nie wolno każdej pozycji zaczynać od nowego wiersza; piszemy je w ciągu, choć oczywiście od nowego wiersza powinien zaczynać się każdy nowy przypis poprzedzony odsyłaczem. Opis bibliograficzny pozycji zamieszczonej na stronach internetowych Coraz częściej pracownicy naukowi korzystają z Internetu, jako miejsca informacji. Trwają prace mające na celu ujednolicenie zasady opisu bibliograficznego informacji internetowej. Ogólna zasada brzmi: obowiązuje powszechnie stosowany opis publikacji drukowanej wraz z informacją o miejscu zamieszczenia informacji w interencie i czasie dostępu.

Budowa opisu:

autor (względnie redaktor)
opis publikacji 
tryb dostępu 
adres internetowy 
data dostępu

przykład:

J. Nowak, Podręcznik Internauty, Warszawa 2000, [online], adres: .ww.pagi.pl/pagi.start/PODRECZNIK/podrmenu.htm [1999], [20 XI 2000].
Galicja, Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna. Optimus Pascal S.A [2000], [online], adres: .ww.encyklopedia.pl/wiem/00aa07.html#top . [20 V 2000].
J. Kuryłowicz, Jan Sebastian Bach. Encyklopedia Kompozytorów, Warszawa 1999, [online], adres: ...//klasyka.cavern.com.pl/ [14 IV 2000].

Przykład prawidłowego przypisu złożonego z kilku pozycji:

H. Szwejkowska, Biblioteka klasztoru cystersek w Trzebnicy, Wrocław 1955, s. 34-45; A. Świerk, Średniowieczna biblioteka klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna w Żaganiu, Wrocław 1965, s. 76; por. także: K. Dola, Relacje o stanie archiprezbiteratu otmuchowskiego w 1736 i 1737 roku, Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego 13 (1992), s. 270-276.

Przypisy w dziele naukowym zwykle zamieszczamy u dołu każdej strony. Dopuszczalne jest zamieszczanie w zakończeniu rozdziału lub całej książki. Możliwości, jakie daje współcześnie technika komputerowa sprawiają, że prace kontrolne, zaliczeniowe i dyplomowe (magisterskie) winny posiadać przypisy zamieszczone pod stroną. Przypisy mogą posiadać ciągłość w ramach rozdziału lub całej książki.

Tworzenie bibliografii załącznikowej

Autor pracy dyplomowej czerpie informacje z wielu miejsc. Pisząc prace o charakterze historycznym korzysta z zasobu archiwalnego. W takim przypadku korzysta z informacji zawartych w „źródłach” w ścisłym znaczeniu. Zaliczamy do nich źródła archiwalne, rękopiśmienne. Te same źródła krytycznie opracowane i opublikowane w postaci drukowanej noszą nazwę źródeł drukowanych. Wszystkie pozostałe książki, artykuły, przyczynki, recenzje i omówienia wykorzystane i cytowane w pracy nazywamy opracowaniami lub literaturą pomocniczą. Rodzaj i miejsce, z których zasięgnęliśmy informacji prowadzi do budowy bibliografii załącznikowej. Jeśli w przypisie na pierwszym miejscu znajduje się imię a potem nazwisko autora, to w Bibliografii załącznikowej powstaje zbiór literatury pomocniczej w układzie alfabetycznym.

Pewien kłopot metodologiczny sprawia kwalifikacja miejsca pochodzenia informacji, jakim jest prasa. Ogólnie przyjmuje się, że jeśli Autor korzysta z prasy jako miejsca informacji o charakterze historycznym to wtedy prasa codzienna rejestrująca informacje z różnych dziedzin życia społecznego, w tym politycznego i religijnego itd., staje się podstawowym źródłem informacji i przybiera charakter źródła w ścisłym znaczeniu. Dla odróżniania od źródeł archiwalnych i drukowanym prasę przyjęło się w bibliografii załącznikowej wyróżniać na osobnym miejscu.

Bibliografia załącznikowa w pracy o charakterze historycznym składa się zasadniczo z trzech, w wyjątkowych przypadkach – czterech części.

Przykład budowy bibliografii załącznikowej

I. Źródła rękopiśmienne
Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej cyt. AAN)
Zespół Ministerstwa Wyznań i Oświecenia Publicznego, sygnatury: 14, 18.
Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach (dalej cyt. AAKat)
Kancelaria Biskupa Adamskiego sygnatury: 29, 39, 170.
II. Źródła drukowane
Synody diecezji wrocławskiej i ich statuty, wyd. i opr. J. Sawicki, Concilia Poloniae T. 10, Wrocław-Warszawa-Kraków 1963. 
Montbach M., Statuta synodalia dioecesana s. ecclesiae Wratislawiensis, [wyd. 2], Breslau 1855. 
III. Prasa
Gość Niedzielny R. 1924-1939. 
Dziennik Zachodni R. 1950-1978.
IV. Opracowania
Chojecka Ewa, Oblicza sztuki protestanckiej na Górnym Śląsku [Katalog], Katowice 1993.
Chrzanowski Tadeusz, Płyty nagrobne na Śląsku Opolskim, Roczniki Sztuki Śląskiej 7 (1970), s. 75-102.
Czechowicz Bogusław, Późnogotycki nagrobek pary książęcej, Opolski Rocznik Muzealny 10 (1992), s. 31-54.

Poradniki dla piszących prace magisterskie i doktorskie z dziedziny historii

Józef Pieter, Zarys metodologii pracy naukowej, Warszawa 1975.
Józef Mysków, Elementy metodyki pracy naukowej, Studia Theol. Vars. 21 (1983) nr 1, s. 221-259.
Aleksander Świeżawski, Warsztat naukowy historyka. Wstęp do badań historycznych, Częstochowa 2001.
Jerzy Topolski, Wprowadzenie do historii, Poznań 1998.
Romuald Kolman, Poradnik dla doktorantów i habilitantów, Bydgoszcz 1994.
Paweł Pioterek, Barbara Zieleniecka, Technika pisania prac dyplomowych, Poznań 1997.
Andrzej Pułło, Prace magisterskie i licencjackie. Wskazówki dla studentów, Warszawa 2000, (dla prawników).
Jan Boć, Jak pisać pracę magisterską, Kolonia 2001.
Krzysztof Woźniak, O pisaniu pracy magisterskiej na studiach humanistycznych. Przewodnik praktyczny, Warszawa 1998.