Gołba Kazimierz

Kazimierz Gołba Marian, pseud.: Hum-bug, Jerzy Róg, (1904—1952)

wieża spadochronowa, Park Kościuszki w Katowicach

Urodził się 28 stycznia 1904 w Rzeszowie, jako syn prawnika Józefa oraz Jadwigi z Zaborowskich. Kształcił się w gimnazjum św. Jacka w Krakowie i tam w 1922 roku zdał egzamin dojrzałości. W latach 1922—27 pod kierunkiem Wacława Sobieskiego studiował historię na Uniwersytecie Jagiellońskim. Studia zakończył egzaminem nauczycielskim i doktoratem na podstawie rozprawy Aleksander I wobec sprawy polskiej na Kongresie Wiedeńskim 1914—15. Jako student brał żywy udział w życiu intelektualnym i literackim; a od 1922 roku współpracował z „Głosem Narodu". W 1924 roku w „Gońcu Akademickim" opublikował pierwszy utwór poetycki. W rok później w „Gońcu Krakowskim" w odcinkach zaczął zamieszczać powieść historyczną Szlakiem honoru.

W 1923 roku pojął decyzję o stałym zamieszkaniu na Śląsku, w Katowicach, […] „i była to decyzja o charakterze ideowym, gdyż pisarza fascynowała przeszłość Śląska i jego dążenie do Polski. Wyznał wprost: ”Pociągała mnie wtedy praca nauczycielska na terenie tak świeżo i tak krwawo przyłączonym do Polski (…). Nie sposób ująć w kilku słowach, jak odbywał się długi proces wrastania mojego nie tylko w teren, lecz i w duszę Śląska. Studia historyczne przywiodły mnie do odkrycia, że całe dzieje tej dzielnicy były tragicznym dążeniem ku Polsce, wbrew Polsce” (K. Gołba: Pisarze polscy na Ziemiach Odzyskanych, „Odra” 1946, nr 32). W przyszłości dzieje Śląska stały się tematyką większości jego utworów zarówno prozatorskich, jak i dramatycznych.

Od 9 października 1923 do 31 października 1934 nauczał w 23 Komunalnym Gimnazjum Koedukacyjnym w Roździeniu-Szopienicach (dziś dzielnica Katowic). 27 października 1934 został przeniesiony do Publicznej Szkoły Powszechnej nr 15 w Katowicach. Sporą popularność zdobył dzięki prelekcjom poprzedzającym tzw. przedstawienia szkolne, będące wstępem do spektakli w Teatrze Polskim w Katowicach. W tych latach odbywał też liczne podróże zagraniczne w celach turystycznych i naukowych - do Francji (Paryż), Austrii (Wiedeń), Włoch (Wenecja, Florencja). W latach 1931—38 był kilkakrotnie w Czechosłowacji.

Po przyjeździe na Śląsk związał się bliżej z Chrześcijańską Demokracją oraz Wojciechem Korfantym. Był natomiast zdecydowanym przeciwnikiem sanacji i wojewody Michała Grażyńskiego. Znajomość z Korfantym z czasem przekształciła się w przyjaźń, co stało się źródłem jego późniejszych konfliktów z władzami szkolnymi. Wierny tej przyjaźni był G. także w okresie uwięzienia Korfantego oraz jego przymusowej emigracji do Pragi, dokąd pisarz jeździł, wspomagając również Korfantego finansowo. Był zresztą zwolennikiem współpracy polsko-czeskiej. W nie wydanej nigdy powieści Z dwóch stron barykady przestrzegał przed konsekwencjami współudziału Polski w rozbiorze Czechosłowacji. Swoją działalność na Śląsku, oprócz pracy w szkole rozwijał jeszcze w kierunku polityczno-społecznym i kulturalno oświatowym.

Ściśle związał się ze Związkiem Obrony Kresów Zachodnich, Związkiem Powstańców Śląskich, Polskim Związkiem Zachodnim, Związkiem Kolejarzy. Z tą działalnością wiązała się też jego publicystyka, która często miała charakter interwencyjny. Z dużym ryzykiem wiązały się jego wyjazdy do Bytomia i na Opolszczyznę, gdzie wielokrotnie wygłaszał odczyty.

Rozpoczętą w czasie studiów pracę literacką kontynuował w czasie pobytu na Śląsku. Ogłosił tom wierszy Salwa nad brukiem ( 1930) poprzedzony przedmową K. H. Rostworowskiego oraz powieść historyczną W cieniu wielkiej legendy ( 1932) osnutą na historii syna Napoleona, księcia „Reichstadtu”, Napoleona I, którą porównywano z powieściami W. Przyborowskiego. Aktywnie zaangażował się w kształtowanie środowiska literackiego na Śląsku. Od 1929 roku należał do Koła Literatów na Śląsku, a później do Związku Artystyczno-Literackiego. 3 października 1932 został przyjęty do Związku Zawodowego Literatów Polskich.

W 1934 roku w jego pisarstwie nastąpił zwrot do tematyki współczesnej. Najpierw powstał „raport historyczny w 5 obrazach z epilogiem” zatytułowany My, pierwsza kadrowa poświęcony wymarszowi w 1914 pierwszej formacji legionów polskich z krakowskich Oleandrów.

Następne jego utwory wiązały się już z tematyką śląską, wątki początkowo czerpał głównie ze środowiska szkolnego. Opracowywał je zarówno w twórczości powieściowej, jak i dramatycznej. Pewnym powodzeniem cieszył się wystawiony w 1935 roku w Teatrze Polskim w Katowicach - i powtórzony w teatrze Comedia w Warszawie - satyryczny reportaż sceniczny Rekruci, będący atakiem na ówczesny system szkolny oraz sytuację w śląskiej szkole. Postacie nauczycieli i rodziców, autor przedstawił jako psychopatów. W wyniku interwencji władz szkolnych wprawdzie reportaż po trzech przedstawieniach zdjęto ze sceny, ale Rekrutom przysporzyło to rozgłosu. Zostali w Warszawie wystawieni ponad 30 razy.

16 grudnia, pismem podpisanym przez wicewojewodę T. Saloniego G. został przeniesiony „w stan spoczynku” z powodu trwałej niezdolności do pracy. Pisarz chorował na postępujące zesztywnienie kręgosłupa. W 1938 roku wydał powieść Młodzieżowcy, w której wykorzystał własne doświadczenia z pracy w szkole, tworząc jej groteskowy, karykaturalny, skandalizujący obraz, podobnie jak we wcześniejszych Rekrutach. Ponieważ klucz, jaki w niej zastosował był dla wszystkich czytelny (ktoś o nazwisku „Śliwa” nazywał się „Grusza”) utwór wywołał w Katowicach pewne poruszenie, zwłaszcza w kręgach nauczycielskich. W roku następnym wydał — napisaną w 1934 roku - powieść Dusze w maskach (1939), stanowiącą śląski wariant Nikodema Dyzmy i będącą satyrą na śląskie drobnomieszczaństwo. Jej główny bohater, syn rzeźnika, Robert Szyja robi karierą w Warszawie, a jego droga zawodowa obfituje w sytuacje sensacyjne.

Z końcem lat 30. zwrócił się, głównie w utworach dramatycznych, ponownie ku śląskiej tematyce historycznej. Były to Legenda o św. Jacku, która nie została nigdy wystawiona w teatrze oraz pierwszy szkic widowiska pt. Lompa; poświęconego w całości Józefowi Lompie i budzeniu się polskości na Śląsku w okresie Wiosny Ludów.

Po śmierci W. Korfantego pożegnał go wierszem Wodzu…, opublikowanym w „Polonii” 29 sierpnia 1939. Stał się on przyczyną aresztowania pisarza 9 września 1939 przez nieustalone dotąd formacje (Volksbund, Freikorps?). W więzieniu na Montelupich w Krakowie, w trakcie przesłuchań został poddany okrutnym torturom, które spowodowały kalectwo do końca życia. W bardzo ciężkim stanie został zwolniony 14 października 1939 i resztę okupacji spędził w Sosnowcu, skąd pochodziła rodzina żony. Zaangażował się w tajne nauczanie oraz pracował nad kolejnymi powieściami, które pozostały w rękopisach. Były to: Bitwa o pokój (1939—45), Dziennik Julii i Klątwa ludom (1943—44) oraz W sztabie pana Romana (1943). Przez całą okupację prowadził bardzo szczegółowy dziennik, oparty w dużej mierze na nasłuchach radiowych, który do dnia dzisiejszego posiada dużą wartość historyczną. W 1943 roku pisarz wraz z żoną Heleną przygarnęli pięcioletniego chłopca, Bolesława Musiałkiewicza, będącego sierotą wojennym.

Po wyzwoleniu w 1945 roku G. roku powrócił do Katowic, zamieszkał przy ul. Szafranka 1 i poświęcił się wyłącznie pracy pisarskiej. Nawiązał bliską współpracę z prasą śląską, publikując wiele utworów literackich i artykułów publicystycznych w „Odrze", „Ogniwach", „Dzienniku Zachodnim", ”Niedzieli”, „Tygodniku Katolickim”, a przede wszystkim w „Gościu Niedzielnym”. Nawiązał także współpracę z teatrami. W latach 1946—47 był kierownikiem literackim w Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Opolu, później w Teatrze Miejskim w Sosnowcu. Powrócił też do dramatopisarstwa związanego z historią Śląska. Z powstałych wówczas utworów, trzy wystawiły teatry śląskie. W 1945 roku Lompę zagrano w Teatrze im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach (spektakl został powtórzony w Teatrze Powszechnym im. Żołnierza polskiego w Krakowie w sezonie 1945/6). Sam tekst wydano drukiem w 1947 roku. W tym samym roku Diabła czy nie diabła wystawił Teatr Miejski w Sosnowcu, a komedię Dziki książę ( o Bolesławie Rogatce) wystawiono w Teatrze Polskim w Bielsku. Większe zainteresowanie publiczności i uznanie krytyki zdobyło tylko widowisko o Lompie, wyreżyserowane przez K. Adwentowicza, w którym zagrał on główną rolę. Inne utwory - Nad Odrą wstaje zorza, widowisko historyczne napisane z okazji 25 rocznicy III powstania śląskiego i uhonorowane w 1946 roku I nagrodą w konkursie Instytutu Śląskiego oraz Namiestnik króla Olbrachta, dramat nagrodzony w konkursie Ziemi Nyskiej i drukowany we fragmentach w „Odrze”, „Dzienniku Zachodnim” i dramat pt. Zdrajca, podejmujący zagadnienie Volkslisty - pozostały w formie rękopisów.

Najwybitniejszym osiągnięciem literackim Kazimierza Gołby jest Wieża spadochronowa (1947); opowieść o harcerskiej i powstańczej obronie Katowic we wrześniu 1939 roku. Geneza książki wiązała się z sytuacją zaistniałą na Śląsku w latach powojennych, gdy atakowano Ślązaków za kolaborację i entuzjastyczne witanie wojsk niemieckich. Ataki te pisarz odczuwał boleśnie i to wpłynęło na decyzję podjęcia tematu powstańczej i harcerskiej obrony Katowic pojętej w kategoriach pisarskiego obowiązku. Opowieść miała być świadectwem prawdy i autor szukał świadków wrześniowych wydarzeń, nazwisk, faktów, szczegółów. Apel do czytelników oraz ankieta; zamieszczone w numerze 41 "Gościa Niedzielnego" z 1946 roku; stanowią niezwykle cenny dokument. Zawierała ona 10 pytań, w których można dostrzec schemat fabularny przyszłej książki. Apel, skierowany przez pisarza do czytelników, sygnalizował poważne zamierzenie pisarskie. Prośba pisarza przyniosła bogaty odzew czytelniczy. Ankiety zachowały się częściowo i obecnie znajdują się w Bibliotece Śląskiej w Katowicach. Bogaty materiał zebrany z ankiet, relacji świadków, źródeł polskich i niemieckich stał się podstawą faktograficzną do napisania opowieści o Katowicach we wrześniu 1939 roku. O trwałej wartości książki świadczą jej kolejne wznowienia w latach 1957—2014.

W latach 1945- 1952 G. napisał również kilka tekstów publicystycznych, opowiadań i nowel o tematyce śląskiej; zarówno historycznej, jak i współczesnej. Były one publikowane w „Odrze”, „Ogniwach" i „Gościu Niedzielnym". Po śmierci autora złożyły się one na tom Obrazki śląskie (1954).

G. od 1928 roku był żonaty z Heleną ze Stachurskich. Miał córkę Marię oraz przybranego syna Bolesława Musiałkiewicza.

Zmarł w Katowicach 27 kwietnia 1952.

Twórczość

• Szlakiem honoru. [Powieść]. „Goniec Krakowski" 1925 nr 38—78.
• Salwa nad brukiem. [Wiersze]. Przedmowa: K. H. Rostworowski. Kraków 1930.
• W cieniu wielkiej legendy. Powieść. Kraków 1932. [Pierwodruk: „Głos Narodu" 1932 nr 132—327].
• My — pierwsza kadrowa. Reportaż historyczny w 5 obrazach z epilogiem. [Praprem.: 18 III 1935 w Teatrze Polskim w Katowicach]
• Rekruci. Reportaż sceniczny. [Wyst. pod pseud.: Jerzy Róg. Praprem.: 26 I 1935 w Teatrze Polskim w Katowicach; prem. nast.: w tymże roku w teatrze „Comedia" w Warszawie]
• Młodzieżowcy. Powieść współczesna. Poznań 1938. [Pierwodruk: „Polonia" 1938 nr 4814— 4906.]
• Dusze w maskach. Powieść. Kraków 1939.
• Lompa. Dramat. Katowice 1947 [ Praprem.: 26 VI 1945 w Teatrze im. S. Wyspiańskiego w Katowicach. W sezonie 1945/1946 w Teatrze Powszechnym im. Żołnierza Polskiego w Krakowie. ]
• Diabeł czy nie diabeł. Sztuka w 3 aktach. [Praprem.:20 V 1947 w Teatrze Miejskim w Sosnowcu.]
• Wieża spadochronowa. Harcerze śląscy we wrześniu 1939. Poznań 1947. [Fragment „Gość Niedzielny” pt. Ofiara śląskich orląt 1946 nr 43]
• Dziki książę. Komedia. [Druk. fragm.: „Ogniwa" 1948 nr 40. Praprem.: 18 XI 1947 w Teatrze Polskim w Bielsku]
• Obrazki śląskie. Opowiadania. Przedmowa: T. Kraszewski. Warszawa 1954.

Rękopisy kilku jego dzieł znajdują się w Zbiorach Specjalnych Biblioteki Śląskiej w Katowicach

Bibliografia

J. Zaremba: K. Gołba. Polski Słownik Biograficzny. Kraków 1959 T. VIII/2 z.37 s.245-246; A. Targ: Przedmowa. [W]: K. Gołba: Wieża spadochronowa. Harcerze śląscy we wrześniu 1939. Katowice 1957, s. 5-14. M. Fazan, W. Nawrocki: Katowickie środowisko literackie w latach 1945—1967. Katowice 1969, s. 144 – 147 [bibliografia podmiotowa i przedmiotowa]; K. Heska: O „Lompie” Kazimierza Gołby. [W:] Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Katowicach. Prace Historycznoliterackie Katedry Historii Literatury Polskiej, zeszyt nr 3. (Ogólnego zbioru nr 24). Katowice 1965, s. 209-220; K.M. Heska: Jak powstała „Wieża spadochronowa". „Zaranie Śląskie" 1967, z. 1, s. 136—152; Z. Hierowski: Życie literackie na Śląsku w latach 1922—1939. Katowice 1969, s. 277—278, 326—328 i n.; T. Kraszewski: Wstęp. [W:] K. Gołba: Obrazki śląskie. Warszawa 1954, s. 5—15; S. Wilczek: „Wieża spadochronowa" i jej autor. „Poglądy" 1964, nr 17; M. Fazan: Kazimierz Gołba.[W:] Śląski Słownik Biograficzny T.1. Red. J. Kantyka, W. Zieliński. Katowice 1977, s.80-83; K. Heska-Kwaśniewicz: Koniunktura literacka na Śląsku. „Śląskie Miscellanea”. Literatura-folklor. Red. J. Malicki, K. Heska-Kwaśniewicz. Prace Komisji Historyczno-Literackiej nr 9. Polska Akademia Nauk Oddział w Katowicach. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk[i in.] 1989; K. Heska-Kwaśniewicz: Od rękopisu do książki. O „Wieży spadochronowej” Kazimierza Gołby, [W:] Książka na Śląsku w latach 1945-1956. Zarys problematyki. Red. M. Pawłowiczowa. Katowice 1997, s. 11-20; Taż: Ślązak z wyboru. O Kazimierzu Gołbie; Książka prawdziwa – „Wieża spadochronowa”, W:] Taż: Szkice śląskie. Ludzie, sprawy, wydarzenia. Wydawnictwo Górnośląskiej Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Kardynała Augusta Hlonda w Mysłowicach. Mysłowice 2006. Taż: Dzienniki wojenne Kazimierza Gołby. „Śląsk” 2006, nr 9. Archiwum pisarza w Zbiorach Specjalnych Biblioteki Śląskiej w Katowicach oraz w posiadaniu rodziny. Biogram opracowany przez Krystynę Heską-Kwaśniewicz.