Cmentarz żydowski - Bieruń Stary, ul. Wita

Bieruń od dawien dawna leżał na ważnym szlaku handlowym, który przebiegał od Wrocławia przez Opole, Pyskowice, Gliwice, Mikołów do Krakowa. Sytuacja sprzyjała osiedlaniu się różnych handlowców, w tym żydowskich. Nie wiadomo kiedy dokładnie do Bierunia przybyli pierwsi Żydzi. W okolicznych miejscowościach Górnego Śląska wyznawcy judaizmu pojawili się w XVII wieku: Mikołów 1674, Mysłowice 1628, Pszczyna 1663, Tychy 1644. Można przypuszczać, że pojawili się najpóźniej od przełomu XVII/XVIII wieku z pobliskiego Oświęcimia.

W połowie XVIII wieku kilkudziesięcioosobowa społeczność żydowska założyła gminę (kahał), która została zalegalizowana przez ówczesne władze państwowe dopiero w 1812 roku. W tym samym roku zbudowano synagogę (bożnicę), która była częścią prywatnego domu. Założono także cheder (religijna szkoła żydowska), w której oprócz zasad nauczania mojżeszowego nauczano historii i literatury żydowskiej oraz języka hebrajskiego.

W 1778 roku na przedmieściach Wit (dzisiejsza ul. Wita), założono cmentarz żydowski. Dziś jest on znacznie zdewastowany. Jego powierzchnia wynosi około 950 metrów kwadratowych. Od wschodu i zachodu otoczony jest murem wzniesionym w końcu XIX wieku, a od strony ulicy, murowanym ogrodzeniem wykonanym przez władze miasta w końcu lat 80-tych XX wieku. Dwie metalowe bramy wejściowe ozdobione są menorą czyli siedmioramiennym żydowskim świecznikiem. Topografia i kształt cmentarza wskazuje, że ma dwie części. Starsza (wschodnia) ma około 600 m kwadratowych i pochodzi z końca XVIII wieku, młodsza (zachodnia) natomiast ma 350 m kwadratowych i pochodzi z połowy XIX wieku. Do dziś zachowało się 47 nagrobków, z tego na 45 można jeszcze odczytać inskrypcje. Najstarsze z nich piaskowe, pochodzą z końca XVIII wieku, a najmłodsze, granitowe, z okresu międzywojennego. Nagrobki były wykonywane przez zakłady kamieniarskie: M. Pick z Gliwic, K. Pokorny i Rosenthal z Katowic oraz A. J. Wulkan z Oświęcimia.

Jedyną formą nagrobków bieruńskich były macewy (żydowska stela nagrobna), a ich kształt mało zróżnicowany. Najstarsze mają kształt prostokąta, a młodsze z połowy XIX wieku, z górnymi bokami zakończonymi półokrągło lub łukowato. W latach 1918-1939 stele nagrobne zastąpiono ostrosłupami o podstawie kwadratu. Większość zachowanych nagrobków nie posiada żadnych elementów zdobniczych. Tylko na kilku występują ozdoby w formie ornamentów geometryczno-roślinnym. Kilkanaście steli pochodzących z przełomu XIX/XX wieku ma w górnej części płaskorzeźby: dwie dłonie (2 nagrobki), gałązka winorośli (2), świecznik trzyramienny ze złamanymi świecznikami (1), złamana wierzba-palma (4), gwiazda Dawida (3), kwiaty i inne rośliny (3), uskrzydlona klepsydra (2), dzban i misa (1). Wskazują one na silny związek Żydów starobieruńskich ze współwyznawcami z Małopolski, gdzie prawie wszystkie stele z XIX/XX wieku mają płaskorzeźby. Na najstarszych nagrobkach do lat 30-tych XIX wieku, występują jedynie napisy w języku hebrajskim, natomiast na młodszych są one dwujęzyczne: hebrajskie i niemieckie. Jeżeli tekst napisu wykuty został tylko w języku hebrajskim, w swej stylistyce jest bardzo podniosły, pełen bogatych form retorycznych i ściśle skodyfikowany. Składa się z: formuły pogrzebowej – tu leży, tu został pochowany, cytatu z modlitw, Biblii czy Talmudu, który z kolei nawiązuje albo już bezpośrednio do zmarłego, albo też do jego śmierci oraz z długiego tekstu opisującego cechy zmarłej osoby. Najczęściej spotykanymi nazwiskami na stelach są: Boriński, Tichauer, Miedźwiński, Wachsner, Zernik, Koplowitz.

Bibliografia

W. Jaworski, Z dziejów Żydów bieruńskich, Bieruń 1989.